1 00:00:02,000 --> 00:00:07,000 Downloaded from YTS.MX 2 00:00:08,000 --> 00:00:13,000 Official YIFY movies site: YTS.MX 3 00:00:33,920 --> 00:00:40,440 Uzun zaman önce, Doğu Afrika düzlükleri uzak atalarımıza ev sahipliği yapıyordu. 4 00:00:47,000 --> 00:00:51,080 Bu atalardan bazıları zamanın üzerini örttüğü sebeplerden dolayı 5 00:00:51,680 --> 00:00:55,280 ayrılmaya karar verdiler ve kuzeye giderek 6 00:00:55,880 --> 00:00:59,080 Neandertal oldular. 7 00:01:04,840 --> 00:01:06,960 Zamanla sayıları arttı. 8 00:01:09,600 --> 00:01:15,200 Bölgeleri Rusya'dan Atlantik kıyısına kadar uzanıyordu. 9 00:01:21,160 --> 00:01:25,480 {\an8}Bu uçsuz bucaksız doğada küçük klanlar hâlinde dolaşıyorlardı. 10 00:01:30,280 --> 00:01:36,040 Tüm engellere rağmen 300.000 yıldan uzun bir süre hayatta kaldılar, 11 00:01:36,800 --> 00:01:38,200 sonra aniden 12 00:01:39,360 --> 00:01:40,560 ortadan kayboldular. 13 00:01:45,320 --> 00:01:49,200 {\an8}Kalıntıları sadece birkaç yerde mevcut. 14 00:01:50,000 --> 00:01:52,120 Bu yerlerin en önemlilerinden biri 15 00:01:53,000 --> 00:01:54,960 Orta Doğu'da. 16 00:01:55,480 --> 00:01:58,040 Kürdistan dağlarının içlerinde yer alan, 17 00:01:58,040 --> 00:02:01,080 {\an8}arkeoloji açısından hazine değerindeki 18 00:02:02,000 --> 00:02:03,960 {\an8}Şanidar Mağarası. 19 00:02:09,440 --> 00:02:11,080 Şanidar Mağarası'nın, 20 00:02:11,080 --> 00:02:16,800 dünyanın en çok saygı gösterilen mağaralarından biri olduğu kabul edilir. 21 00:02:17,760 --> 00:02:20,840 Neandertaller ve Homo Sapiensler çağında öyleymiş. 22 00:02:21,640 --> 00:02:27,640 Hayatın öteden beri var olduğu bir yerde 23 00:02:27,640 --> 00:02:30,640 sorularımıza yanıt bulabiliriz. 24 00:02:31,640 --> 00:02:34,240 Gizemini koruyan sorular bunlar. 25 00:02:37,320 --> 00:02:39,800 Neandertaller kimdi? 26 00:02:41,160 --> 00:02:44,600 Bu kadar uzun süre nasıl bu kadar başarılı olabildiler? 27 00:02:45,800 --> 00:02:50,240 Sonunda neden ortadan kayboldular? 28 00:02:51,760 --> 00:02:55,720 NEANDERTALLERİN SIRLARI 29 00:03:19,680 --> 00:03:22,680 Şanidar Mağarası, Bradost Dağları'nın eteklerinde 30 00:03:22,680 --> 00:03:26,240 ama "dağın eteklerinde" demek doğru imajı çağrıştırmıyor. 31 00:03:28,520 --> 00:03:32,680 Başlı başına bir dağ gibi. Dik ve sarp yamaçlarla dolu. 32 00:03:35,160 --> 00:03:39,640 Şanidar Mağarası sırf büyüklüğüyle, boyutuyla insanı hemen etkiliyor. 33 00:03:42,280 --> 00:03:46,480 Aşağıdan yaklaşmanız gerekiyor, inanılmaz etkileyici bir şey. 34 00:03:50,240 --> 00:03:51,800 Çok büyük. 35 00:03:51,800 --> 00:03:55,400 Çok geniş bir girişi var, bu yüzden çok aydınlık. 36 00:03:57,440 --> 00:04:01,000 Başınızın üzerinde ebabiller uçuşuyor, 37 00:04:01,000 --> 00:04:04,240 havada daire çizen kartallar, gece uluyan kurtlar var. 38 00:04:04,240 --> 00:04:06,840 Muhteşem bir yer. 39 00:04:08,800 --> 00:04:12,680 Orada kazı yapmak olağanüstü bir şey. 40 00:04:12,680 --> 00:04:16,200 {\an8}DR EMMA POMEROY PALEOANTROPOLOG - CAMBRIDGE ÜNİVERSİTESİ 41 00:04:17,760 --> 00:04:21,160 Emma, mağaradaki çalışmaları devam ettirmeleri için 42 00:04:21,160 --> 00:04:26,120 Kürt meslektaşları tarafından davet edilen İngiliz arkeolog ekibinin bir üyesi. 43 00:04:27,640 --> 00:04:32,400 Şanidar Mağarası, Neandertal araştırmaları tarihinde oldukça ikonik bir yer. 44 00:04:33,200 --> 00:04:35,800 Neandertallerin neler yaptığı, neye benzediği 45 00:04:35,800 --> 00:04:39,320 ve ellerinden nelerin geldiği konusundaki düşüncelerimizin 46 00:04:39,320 --> 00:04:41,840 değişmesinde büyük rol oynadı. 47 00:04:43,960 --> 00:04:46,600 Yeni projenin amacı, 48 00:04:46,600 --> 00:04:51,760 arkeoloji biliminin günümüzdeki tüm olanaklarını kullanarak 49 00:04:51,760 --> 00:04:55,240 Neandertallerin davranışlarına ışık tutmak. 50 00:04:57,320 --> 00:05:02,080 Hendekte en son kazı 1960'larda yapılmış. 51 00:05:02,600 --> 00:05:03,960 O zamandan bugüne 52 00:05:03,960 --> 00:05:07,480 en yakın insan akrabalarımız hakkındaki düşüncelerimiz 53 00:05:07,480 --> 00:05:10,120 önemli ölçüde değişti. 54 00:05:11,600 --> 00:05:16,560 "Neandertal" kelimesini biraz saf birini tarif etmek için kullanırız. 55 00:05:16,560 --> 00:05:19,600 Gündelik dilde hakaret niyetine kullanılır, 56 00:05:19,600 --> 00:05:21,680 "Tam bir Neandertal" deriz mesela. 57 00:05:21,680 --> 00:05:27,160 Arkeolojide ise Homo Sapienslere olan benzerlikleri daha iyi anlaşılıyor. 58 00:05:27,160 --> 00:05:31,360 {\an8}Bu yeni yaklaşım büyük oranda Ralph Solecki'nin Şanidar Mağarası'ndaki... 59 00:05:31,360 --> 00:05:34,800 {\an8}PROFESÖR GRAEME BARKER ŞANİDAR MAĞARASI PROJE DİREKTÖRÜ 60 00:05:34,800 --> 00:05:36,360 {\an8}...çalışmalarına dayanıyor. 61 00:05:40,360 --> 00:05:42,840 IRAK 62 00:05:42,840 --> 00:05:46,320 {\an8}Ralph Solecki 1917'de doğmuş. 63 00:05:46,320 --> 00:05:48,800 Birkaç yıl önce ileri yaşta öldü. 64 00:05:49,360 --> 00:05:51,200 İnanılmaz dayanıklı biriydi. 65 00:05:53,320 --> 00:05:58,240 İkinci Dünya Savaşı'nda bir mayına basmış ama mucizevi bir şekilde hayatta kalmış. 66 00:06:00,840 --> 00:06:04,160 Fevkalade bir insandı. 67 00:06:05,800 --> 00:06:09,080 Şanidar'ı nereden duyduğunu tam olarak bilmiyorum 68 00:06:10,120 --> 00:06:11,280 {\an8}ama buraya geldi... 69 00:06:11,280 --> 00:06:12,680 {\an8}ŞANİDAR MAĞARASI 1957 70 00:06:12,680 --> 00:06:16,960 ...ve 1951 ile 1960 arasında beş sezon burada çalıştı. 71 00:06:23,200 --> 00:06:28,720 Mağaranın zemininin çoğunu kaplayan, kuzey-güney yönünde bir hendek kazdı. 72 00:06:35,440 --> 00:06:38,160 Kazı alanının bu kadar meşhur olmasının sebebi 73 00:06:38,160 --> 00:06:42,960 Solecki'nin burada kadın, erkek, çocuk 10 tane Neandertal bulması. 74 00:06:59,040 --> 00:07:00,720 O zamanlar 75 00:07:01,760 --> 00:07:03,760 gençtik. 76 00:07:07,320 --> 00:07:09,640 Yaklaşık 77 00:07:11,080 --> 00:07:12,880 17-18 yaşlarındaydım. 78 00:07:16,800 --> 00:07:18,800 Doktor bize işi öğretti. 79 00:07:21,400 --> 00:07:24,320 Mağaradan bir sürü taş çıktı, büyük taşlar. 80 00:07:25,040 --> 00:07:26,480 Patlayıcı kullandılar. 81 00:07:35,360 --> 00:07:39,560 Neandertal iskeletleri buldular. Önemli bir şeydi. 82 00:07:42,920 --> 00:07:46,760 Kaburgaları ve kemikleri kalındı. 83 00:07:47,440 --> 00:07:49,760 Kafaları çok büyüktü. 84 00:07:53,160 --> 00:07:54,600 Elleri de öyle. 85 00:07:55,600 --> 00:07:57,760 Her yönden dikkat çekiciydiler. 86 00:07:59,200 --> 00:08:03,000 Bu, Solecki'nin ilk büyük keşfiydi. 87 00:08:03,720 --> 00:08:06,320 Adını Şanidar 1 koydu. 88 00:08:07,240 --> 00:08:11,320 Bizimkinden çok farklı bir türe ait bir iskelet. 89 00:08:15,880 --> 00:08:19,000 Yüz hatları çok daha belirgin. 90 00:08:19,000 --> 00:08:21,920 Kaş çıkıntıları büyük, kafatasının şekli farklı. 91 00:08:21,920 --> 00:08:23,680 Bizim kafatasımız yuvarlak. 92 00:08:23,680 --> 00:08:25,240 İri yapılılar. 93 00:08:26,400 --> 00:08:30,280 Konuştukları bir dilin olduğunu varsayıyoruz. 94 00:08:32,240 --> 00:08:37,000 Haklarındaki bilgimiz arttıkça, 40-50 yıl önce düşündüğümüzden 95 00:08:37,000 --> 00:08:40,120 çok daha karmaşık olduklarını daha iyi anlıyoruz. 96 00:08:44,680 --> 00:08:47,360 Yaşam ağacı diye bir şey var. 97 00:08:48,240 --> 00:08:49,960 Her insan, her hayvan 98 00:08:50,920 --> 00:08:54,080 yaşam ağacının bir dalını oluşturuyor. 99 00:08:54,080 --> 00:08:56,120 {\an8}ABDULWAHAB SULEIMAN HASAN ARKEOLOG 100 00:08:56,120 --> 00:08:58,880 {\an8}SORAN ESKİ ESERLER VE KÜLTÜR VARLIKLARI MÜDÜRÜ 101 00:08:58,880 --> 00:09:03,800 Dallardan biri biziz, Neandertaller de diğer bir dal. 102 00:09:06,080 --> 00:09:08,640 Bir noktada ayrılmışız. 103 00:09:10,560 --> 00:09:12,880 Gerçek anlamda 104 00:09:13,440 --> 00:09:17,960 kuzenimin naaşının üzerinde oturuyormuş gibi hissediyorum. 105 00:09:24,800 --> 00:09:29,160 Şu anda mağaranın zemininden yaklaşık dört buçuk metre aşağıdayız. 106 00:09:29,840 --> 00:09:32,600 Yani yaklaşık 45.000 yıl öncesindeyiz. 107 00:09:33,280 --> 00:09:38,800 Şanidar 1'in gömüldüğü veya bırakıldığı seviye burası. 108 00:09:41,600 --> 00:09:46,040 {\an8}ŞANİDAR 1 109 00:09:46,800 --> 00:09:50,000 {\an8}45.000 YIL ÖNCE ÖLDÜ 110 00:09:50,920 --> 00:09:54,080 Kafasının sağ tarafında yara izi var. 111 00:09:58,800 --> 00:10:00,600 Sol gözünde de var, 112 00:10:00,600 --> 00:10:03,240 o gözünün kör olmasına sebep olmuş olabilir, 113 00:10:03,240 --> 00:10:05,960 diğer yaralarıyla bağlantılı da olabilir. 114 00:10:18,760 --> 00:10:21,520 Sağ kolunu da kullanamıyormuş. 115 00:10:24,600 --> 00:10:29,480 Sağ kolu birden fazla yerden kırılmış, 116 00:10:29,480 --> 00:10:34,560 ayrıca görünüşe bakılırsa alt kısmı kesilmiş veya kopmuş. 117 00:10:34,560 --> 00:10:38,120 Sonuç olarak sağ kolda dirsekten aşağısı yok. 118 00:10:40,720 --> 00:10:45,040 Başka yaralar da var. Dizinde oldukça ilerlemiş artrit varmış. 119 00:10:49,920 --> 00:10:52,240 Ayak kemiklerinde kırıklar var. 120 00:10:54,800 --> 00:10:57,520 Avlanma açısından bakarsak, 121 00:10:57,520 --> 00:11:00,880 normal şekilde avlanmayı belki becerememiş olabilir 122 00:11:00,880 --> 00:11:03,560 ama ileri bir yaşa kadar hayatta kalabilmiş. 123 00:11:12,400 --> 00:11:15,760 Yeni keşiften çıkarılan sonuç çok önemliydi. 124 00:11:20,600 --> 00:11:24,000 Şanidar 1'in bulunması büyük bir değişimin başlangıcıydı 125 00:11:24,000 --> 00:11:25,840 çünkü Neandertal toplumunda 126 00:11:25,840 --> 00:11:29,960 şefkat ve merhamet unsurunun olduğunu gösteriyordu. 127 00:11:32,440 --> 00:11:39,320 Ağır yaralı bir kişinin klanı tarafından desteklendiğine dair kanıtlar vardı. 128 00:11:47,000 --> 00:11:49,040 Çok geçmeden Solecki, 129 00:11:49,040 --> 00:11:53,600 aynı derecede dikkate değer bir hikâyesi olan başka bir ceset buldu. 130 00:11:53,600 --> 00:11:57,920 {\an8}ŞANİDAR 3 131 00:11:59,960 --> 00:12:04,360 {\an8}45.000 YIL ÖNCE ÖLDÜ 132 00:12:06,080 --> 00:12:09,480 Şanidar 3 de yetişkin bir erkekti 133 00:12:10,400 --> 00:12:12,600 ve onun da yaraları vardı. 134 00:12:12,600 --> 00:12:16,800 Kaburgalarındaki ciddi bir yara da bunlardan biriydi. 135 00:12:17,920 --> 00:12:22,080 Neolitik dönemde yaşamın şiddet içerdiğinin çarpıcı bir göstergesi. 136 00:12:35,480 --> 00:12:38,160 İlginç bir şekilde, mağaranın başka yerlerinde 137 00:12:38,160 --> 00:12:43,680 Şanidar 3'ün ölümüne dair ipuçları veren başka kalıntılar da bulundu. 138 00:12:44,840 --> 00:12:46,680 {\an8}Bunlar Şanidar'dan çıkarıldı. 139 00:12:46,680 --> 00:12:48,120 {\an8}TAŞ ALET UZMANI 140 00:12:49,080 --> 00:12:53,280 Bu büyük parçaya "çekirdek" diyoruz. Çekirdek bir tür çakıl. 141 00:12:53,280 --> 00:12:56,720 Çakıllar nehir kıyısında falan bulunan yuvarlak taşlardır. 142 00:12:56,720 --> 00:13:00,080 Neandertaller bunları toplayıp parçalar kopararak 143 00:13:00,080 --> 00:13:02,600 taşın kendisini alet hâline getiriyorlar 144 00:13:02,600 --> 00:13:06,840 ya da "yonga" dediğimiz kopan parçaları alet olarak kullanıyorlardı. 145 00:13:06,840 --> 00:13:10,480 Üç kilometre ötedeki Zap Suyu'nda bunlardan bolca bulunuyor. 146 00:13:20,680 --> 00:13:24,000 Mızrak ucuna benzer bir şey yapmaya çalışıyorum. 147 00:13:24,960 --> 00:13:26,640 Yaptığım şey 148 00:13:27,880 --> 00:13:29,320 kenardan başlayıp 149 00:13:30,800 --> 00:13:33,040 küçük parçalar koparmak. 150 00:13:33,040 --> 00:13:35,800 Böyle yaparak keskinleştirmiş oluyorum. 151 00:13:39,880 --> 00:13:41,920 Fazla bir şey koparmadım 152 00:13:41,920 --> 00:13:44,960 ama şimdiden oldukça keskin olduğunu görebiliyoruz. 153 00:13:46,440 --> 00:13:48,200 Böyle bir mızrak ucu yapmak 154 00:13:48,200 --> 00:13:51,400 gördüğünüz gibi sadece beş altı dakikamı aldı. 155 00:13:52,440 --> 00:13:54,520 Ne yaptığının farkında olan, 156 00:13:54,520 --> 00:13:58,360 elindekinin ne olduğunu bilen biri kullanırsa ölümcül bir silah. 157 00:14:21,920 --> 00:14:27,080 Şanidar 3'ün ilginç yanlarından biri de üzerinde delinme yarası olması. 158 00:14:30,760 --> 00:14:36,080 Yani taştan mızrak ucu ya da her neydiyse 159 00:14:36,080 --> 00:14:38,560 göğüs kafesine girip ilerlemiş. 160 00:14:38,560 --> 00:14:42,440 Akciğeri delip akciğerin çökmesine de neden olmuş olabilir. 161 00:15:14,400 --> 00:15:17,440 Kaburgadaki yara fırlatılan bir cisme işaret ediyor. 162 00:15:21,520 --> 00:15:24,160 Bir tür mızrak fırlatıldığını düşünebiliriz. 163 00:15:33,760 --> 00:15:35,400 Av kazası olabilir. 164 00:15:37,040 --> 00:15:39,680 İnsanlar arasında şiddet olabilir. 165 00:15:44,280 --> 00:15:49,240 Bir şekilde yaralanmış ve hayatta kalmış, o kadarını biliyoruz. 166 00:15:50,480 --> 00:15:52,600 Bu da yaralarının iyileşmesi için 167 00:15:52,600 --> 00:15:56,000 destek ve yardım aldığı anlamına gelebilir. 168 00:16:03,360 --> 00:16:08,920 Ağır yaralı olsalar da hem Şanidar 3'e hem de Şanidar 1'e 169 00:16:08,920 --> 00:16:11,840 etraflarındaki insanların baktığı anlaşılıyor. 170 00:16:17,040 --> 00:16:20,960 Bu, Neandertal yaşamıyla ilgili yeni ve radikal bir bakış açısıydı. 171 00:16:22,880 --> 00:16:24,200 Başka bir yerde, 172 00:16:24,200 --> 00:16:27,800 Şanidar'ın kuzeybatısına düşen çok uzaktaki bir mağarada 173 00:16:27,800 --> 00:16:30,640 yaşamlarına dair başka kanıtlar da bulundu. 174 00:16:31,360 --> 00:16:37,680 ZAGREB HIRVATİSTAN 175 00:16:42,160 --> 00:16:45,400 Neandertallerle ilgili her yeni kanıt, 176 00:16:46,560 --> 00:16:49,920 aslında ne kadar insan olduklarını gösteriyor. 177 00:16:56,200 --> 00:16:59,360 Ama davranışları bizimkinden farklıymış. 178 00:17:02,480 --> 00:17:05,760 Bambaşka bir dünyada yaşamışlar. 179 00:17:21,880 --> 00:17:24,760 Bu, Krapina Koleksiyonu'nun bir parçası. 180 00:17:27,520 --> 00:17:31,360 Yaklaşık 130.000 yıl öncesinden kalma. 181 00:17:31,360 --> 00:17:36,040 Tek bir kazı alanından gelen en büyük Neandertal koleksiyonu. 182 00:17:40,400 --> 00:17:46,360 Seksen civarında Neandertal birey olduğunu tahmin ediyoruz. 183 00:17:47,840 --> 00:17:50,160 Cesetler bütün hâlinde gömülmemiş. 184 00:17:50,160 --> 00:17:54,880 Elimizde bu bireylerin bedenlerinin sadece parçaları var. 185 00:17:54,880 --> 00:17:56,760 Çok sıra dışı bir durum. 186 00:17:57,560 --> 00:18:00,160 {\an8}DAVORKA RADOVČIĆ KRAPINA KOLEKSİYONU KÜRATÖRÜ 187 00:18:00,160 --> 00:18:02,120 {\an8}HIRVATİSTAN DOĞA TARİHİ MÜZESİ 188 00:18:06,640 --> 00:18:12,040 Krapina kemiklerinde, hem kafatasında hem de diğer kemiklerde 189 00:18:12,040 --> 00:18:16,440 bir sürü insan yapımı kesik izi görüyoruz. 190 00:18:23,560 --> 00:18:25,760 Bu bir kaval kemiği. 191 00:18:25,760 --> 00:18:30,920 Kasıtlı olarak kırılmış, parçalanmış gibi duruyor. 192 00:18:32,880 --> 00:18:38,000 Burada kesik izleri ve hatta başka izler de görebilirsiniz. 193 00:18:39,240 --> 00:18:43,920 Böyle uzun bir kemik neden parçalanmış olabilir derseniz 194 00:18:43,920 --> 00:18:48,480 içindeki ilikten dolayı olabilir. 195 00:18:52,120 --> 00:18:58,400 Bu da bir incik kemiği. Bunun üzerinde de yine ilginç bir iz var. 196 00:18:58,400 --> 00:19:00,080 Kemiğin yüzeyinde. 197 00:19:01,240 --> 00:19:04,600 Büyük ihtimalle kemiğin üzerinde kalan et 198 00:19:04,600 --> 00:19:10,040 ya da kas dokusu kazınırken olmuş. 199 00:19:10,040 --> 00:19:16,160 Hani tavuk kemiğinin üzerinde et kaldığında yaparız ya, öyle bir şey. 200 00:19:28,040 --> 00:19:33,040 Birbirlerini yediklerini duyunca şoke oluyoruz. 201 00:19:38,160 --> 00:19:42,360 Ama "Ne tür bir yamyamlıktı?" sorusunu da sormamız gerekiyor. 202 00:19:43,560 --> 00:19:45,080 Ne anlam yüklüyorlardı? 203 00:20:03,160 --> 00:20:06,880 Şuna bak, mutfak bıçağı gibi kesiyor. 204 00:20:08,800 --> 00:20:11,120 - Hiç uğraştırmıyor. - Evet, çok kolay. 205 00:20:11,840 --> 00:20:14,160 {\an8}DR ANKICA OROS SRŠEN ARAŞTIRMA GÖREVLİSİ 206 00:20:14,160 --> 00:20:16,080 {\an8}HIRVAT BİLİM VE SANAT AKADEMİSİ 207 00:20:16,080 --> 00:20:22,120 Aletleri yeniden yaparak, onların yöntemlerini kullanarak 208 00:20:22,120 --> 00:20:25,600 neler düşündüklerini anlamaya, 209 00:20:25,600 --> 00:20:29,920 arkasındaki bilişsel süreçleri görmeye çalışıyoruz. 210 00:20:30,800 --> 00:20:36,920 Şöyle bir fark var, bizde kesik izleri sadece eklemlere yakın yerlerde. 211 00:20:36,920 --> 00:20:40,400 Krapina'daki insan kalıntılarında ise 212 00:20:40,400 --> 00:20:43,960 tuhaf bir şekilde kemik boyunca o izler mevcut. 213 00:20:43,960 --> 00:20:48,080 - Sanki sürekli kazımışlar gibi. - Evet. 214 00:20:49,320 --> 00:20:54,240 Bunu tanıdığım birine yaptığımı hayal edemiyorum. 215 00:21:00,360 --> 00:21:04,520 Bu, meşhur Krapina 3 kafatası. 216 00:21:05,560 --> 00:21:11,440 Koleksiyondaki en eksiksiz kafatası örneği bu, 217 00:21:11,440 --> 00:21:16,160 yüzü gösteren başka örnek yok. 218 00:21:21,200 --> 00:21:24,040 Bu kişinin kadın olduğunu düşünüyoruz. 219 00:21:24,040 --> 00:21:27,240 Yirmili yaşlarında genç bir Neandertal. 220 00:21:28,960 --> 00:21:31,680 İlginç bir şekilde, ön kemikte 221 00:21:31,680 --> 00:21:36,640 40 civarında kesik izi var. 222 00:21:40,360 --> 00:21:43,000 Kırk tane kesik izinin 223 00:21:43,000 --> 00:21:48,040 yavaşça ve birbirine çok yakın bir şekilde yapılmış olması kararlılığa işaret ediyor. 224 00:21:48,960 --> 00:21:51,320 Bu kemikleri yediklerini bile düşünsek 225 00:21:51,320 --> 00:21:54,920 açlıktan dolayı yediklerini sanmıyorum. 226 00:21:57,640 --> 00:22:00,600 Aslında çok karmaşık bir davranış. 227 00:22:09,840 --> 00:22:14,560 Belki de tanıdıkları kişinin etini yiyerek 228 00:22:15,440 --> 00:22:18,520 bir şey kazanmaya çalışıyorlardı. 229 00:22:18,520 --> 00:22:23,800 Hayatlarını paylaştıkları bu kişinin beğendikleri bir özelliğini mesela. 230 00:22:26,720 --> 00:22:29,400 Elimizdeki etnografik örneklerden biliyoruz ki 231 00:22:29,920 --> 00:22:33,640 yakın zamana kadar insanlar sevdiklerinin etlerini yermiş. 232 00:22:33,640 --> 00:22:38,640 Çünkü etlerini yiyerek, diğer nesillere aktarılabilecek bir şeyi 233 00:22:38,640 --> 00:22:43,680 kazanmaya çalışıyorlarmış. Bir tür miras diyebiliriz yani. 234 00:22:47,560 --> 00:22:51,040 Neandertallerin bu davranışının altında yatan temel sebebin 235 00:22:51,040 --> 00:22:55,520 bu olduğunu söyleyemem ama bu da ihtimallerden biri. 236 00:23:01,760 --> 00:23:04,440 Neandertallerin ölülerine davranış şekli, 237 00:23:04,440 --> 00:23:07,560 düşüncelerinin karmaşık olduğunu gösteriyor. 238 00:23:13,080 --> 00:23:19,000 Bunu en iyi, Ralph Solecki'nin en ünlü keşfi olan Şanidar 4'ten 239 00:23:19,960 --> 00:23:25,800 ya da yaygın adıyla "Çiçekli Mezar"dan anlıyoruz. 240 00:23:30,160 --> 00:23:31,960 Şimdi bu mağarada 241 00:23:33,480 --> 00:23:36,960 dokuz Neandertal bulduk, 242 00:23:36,960 --> 00:23:39,680 iki tanesi çok önemli. 243 00:23:39,680 --> 00:23:43,560 {\an8}Şurada, yaklaşık beş metre derinlikte bulunan 1 Numara. 244 00:23:43,560 --> 00:23:46,200 {\an8}PROFESÖR RALPH SOLECKI ŞANİDAR MAĞARASI 1994 245 00:23:46,200 --> 00:23:49,760 {\an8}Bir de şurada, yedi metre derinlikte bulunan Şanidar 4. 246 00:23:50,840 --> 00:23:53,520 {\an8}Ralph Solecki büyük bir arkeologdu. 247 00:23:53,520 --> 00:23:55,400 {\an8}PROFESÖR CHRIS HUNT JEOARKEOLOG 248 00:23:55,400 --> 00:23:57,200 {\an8}Ayrıca çok güzel anlatırdı. 249 00:23:57,200 --> 00:24:03,840 Buna ruhsal evrimin ilk işareti diyebiliriz, 250 00:24:04,360 --> 00:24:07,280 dinin ilk ortaya çıkış emaresi diyebiliriz. 251 00:24:11,280 --> 00:24:13,720 {\an8}ŞANİDAR 4 252 00:24:13,720 --> 00:24:17,800 {\an8}'ÇİÇEKLİ MEZAR' 253 00:24:17,800 --> 00:24:22,720 {\an8}Çiçekli mezarın bulunması ufuk açıcı bir olaydı. 254 00:24:22,720 --> 00:24:24,040 {\an8}75.000 YIL ÖNCE ÖLDÜ 255 00:24:24,040 --> 00:24:28,560 {\an8}Çünkü eksiksiz bir Neandertal iskeletiydi, son derece nadir bulunan bir şey. 256 00:24:30,280 --> 00:24:36,800 Polen aramak için de örnek alınmıştı, bu o zamanlar çok radikal bir şeydi. 257 00:24:36,800 --> 00:24:42,560 Çıkardığımız toprakta polen bulduk. Böyle bir şey. 258 00:24:43,200 --> 00:24:46,920 Bu polenler sekiz farklı çiçek türüne ait. 259 00:24:46,920 --> 00:24:50,560 Çiçeklerin bu kişiyle birlikte defnedildiğini düşünüyoruz. 260 00:24:54,240 --> 00:24:57,560 "Cenaze töreni yaptılar" diyecek kadar ileri gitmiyor 261 00:24:57,560 --> 00:25:00,840 ama söylediklerinden bir bakıma o sonuç çıkıyor. 262 00:25:02,760 --> 00:25:05,480 {\an8}"Son buzul çağında birileri yas tutmak için... 263 00:25:05,480 --> 00:25:08,280 {\an8}RALPH SOLECKI'NİN KİTABINDAN OKUYAN, OĞLU JOHN 264 00:25:08,280 --> 00:25:09,840 {\an8}...çiçek toplamış." 265 00:25:14,400 --> 00:25:19,480 Neandertallerle ilgili algımız hep kötü hayatlar yaşadıkları yönündeydi. 266 00:25:19,480 --> 00:25:22,920 Kaba saba insanlardı. İnce hisleri yoktu. 267 00:25:22,920 --> 00:25:24,840 Düşünceleri basitti. 268 00:25:29,160 --> 00:25:32,680 Burada ise hassas, şefkatli insanlar olduklarını görüyoruz. 269 00:25:36,920 --> 00:25:38,880 Tüm gazetelerde manşet oldu. 270 00:25:40,160 --> 00:25:43,760 Çünkü bu Neandertaller, ölülerine saygı göstermek için 271 00:25:43,760 --> 00:25:47,640 gözyaşları içinde etraftaki tepelerden çiçek topluyordu. 272 00:25:58,920 --> 00:26:01,120 Karşımızdakiler "Çiçek İnsanları"ydı. 273 00:26:01,960 --> 00:26:05,880 Arkeoloji açısından benzeri görülmemiş, büyük bir keşif. 274 00:26:44,600 --> 00:26:48,280 Şanidar 4'ün keşfinden sonraki yıllarda 275 00:26:49,400 --> 00:26:53,040 Çiçekli Mezar teorisi çok eleştiri aldı. 276 00:27:01,120 --> 00:27:03,240 Kuyruklu bir hamstere benzeyen, 277 00:27:03,240 --> 00:27:07,440 yuva kazan bir hayvan olan İran faresini araştıran biri, 278 00:27:08,120 --> 00:27:12,720 bu farelerin yemek için yuvalarına çiçek götürdüğünü buldu. 279 00:27:16,120 --> 00:27:18,840 Birçok açıdan yıkıcı bir darbeydi. 280 00:27:18,840 --> 00:27:23,840 Çünkü Solecki hayvan yuvasına benzeyen çukurlar da görmüştü. 281 00:27:27,800 --> 00:27:29,800 Ama ekip, Solecki'nin 282 00:27:29,800 --> 00:27:33,720 kısmen de olsa haklı olduğunu gösteren yeni kanıtlar buldu. 283 00:27:35,040 --> 00:27:40,840 Bu bölgede bugün bile sırtlanlar, kurtlar ve leoparlar görülüyor. 284 00:27:40,840 --> 00:27:42,680 Cesedi olduğu gibi bıraksalar 285 00:27:42,680 --> 00:27:46,040 bir hayvanın gelip onu yiyeceği neredeyse kesin. 286 00:28:00,280 --> 00:28:05,280 Bu iskeletlerde ise eksik parça yok, belli ki ortada bırakılmamışlar. 287 00:28:07,880 --> 00:28:10,720 Bir şekilde korunmuşlar. 288 00:28:16,640 --> 00:28:22,840 Benim tahminim, ağaç dallarını vesaire kullanarak 289 00:28:24,240 --> 00:28:29,520 vahşi hayvanları uzak tutacak bir bariyer yaptıkları şeklinde. 290 00:28:32,320 --> 00:28:35,000 Bitki parçaları ve polenler de 291 00:28:35,000 --> 00:28:40,840 iskelete dönüşen cesedin göğüs kafesine düşmüş olmalı. 292 00:28:44,360 --> 00:28:49,040 Solecki'nin anlattığı hikâye bence harika bir hikâye. 293 00:28:51,960 --> 00:28:58,080 Şu anda sahip olduğumuz bilgilere göre bu hikâye doğru değil. 294 00:28:59,240 --> 00:29:00,440 Kesinlikle değil. 295 00:29:08,600 --> 00:29:15,120 Ama bence Neandertallerin ölülerini önemsediği 296 00:29:15,120 --> 00:29:17,560 ya da onları korumaya çalıştığı fikri... 297 00:29:21,520 --> 00:29:24,200 ...aslında onun söylediklerinden 298 00:29:24,960 --> 00:29:28,400 çok da farklı bir şey değil. 299 00:29:33,520 --> 00:29:38,680 Ralph Solecki, Çiçekli Mezar'ı 1960'ta keşfetti. 300 00:29:40,560 --> 00:29:42,920 Ertesi yıl tekrar gelmeyi planlıyordu 301 00:29:43,640 --> 00:29:47,360 ama bir daha Şanidar'da kazı yapma fırsatını bulamadı. 302 00:29:55,720 --> 00:29:57,520 {\an8}BİRİNCİ IRAK-KÜRT SAVAŞI 303 00:29:57,520 --> 00:30:01,520 Kürtler, Irak tanklarının ulaşamadığı dağların efendileri. 304 00:30:03,600 --> 00:30:05,040 {\an8}KÖRFEZ SAVAŞI 1990 - 1991 305 00:30:05,040 --> 00:30:07,680 {\an8}Amerika, Irak'la savaşmıyor. 306 00:30:08,360 --> 00:30:09,800 {\an8}Bom! Tam isabet. 307 00:30:09,800 --> 00:30:11,960 {\an8}Irak dünyayla savaşıyor. 308 00:30:17,120 --> 00:30:18,720 {\an8}IRAK SAVAŞI 2003 - 2011 309 00:30:19,520 --> 00:30:22,320 Rejim değişikliği işte böyle bir şey. 310 00:30:25,240 --> 00:30:26,760 Saddam artık yok. 311 00:30:27,600 --> 00:30:28,960 {\an8}IŞİD'LE SAVAŞ 2013 -2018 312 00:30:28,960 --> 00:30:32,760 {\an8}Gelişmiş silahlarla bombardıman altına alınan IŞİD'in etrafı 313 00:30:32,760 --> 00:30:34,840 bu birlikler tarafından kuşatıldı. 314 00:30:40,160 --> 00:30:46,000 2010'ların başlarında ortalık büyük ölçüde durulduğu için... 315 00:30:46,000 --> 00:30:49,400 IŞİD'in sonu yaklaşıyor. 316 00:30:49,400 --> 00:30:53,480 ... Kürt Bölgesel Yönetimi Profesör Graeme Barker'a ulaşarak 317 00:30:53,480 --> 00:30:56,920 Şanidar Mağarası'nda yeniden kazılara başlamasını istedi. 318 00:30:59,040 --> 00:31:01,760 Neandertal kalıntısı bulmayı beklemiyorduk. 319 00:31:01,760 --> 00:31:07,360 Projenin amacı zaten bu değildi, Solecki'nin yaptığı işi geliştirmekti. 320 00:31:09,800 --> 00:31:12,600 Bu yüzden 2018'de 321 00:31:12,600 --> 00:31:18,200 çeyrek asırdan uzun süredir ilk kez bir Neandertal iskeleti bulunduğunda 322 00:31:18,200 --> 00:31:22,000 ekip için büyük sürpriz oldu. 323 00:31:24,920 --> 00:31:27,760 İlk bulduğumuz şey bir kafatası parçasıydı, 324 00:31:27,760 --> 00:31:32,000 inanılmaz heyecan vericiydi. Göz yuvasının bir parçasıydı. 325 00:31:34,800 --> 00:31:39,240 Bariz bir şekilde Neandertal özelliği taşıyor. 326 00:31:39,240 --> 00:31:42,200 Kaş çıkıntıları çok daha belirgin olur. 327 00:31:45,800 --> 00:31:48,640 Onun hemen altında da sol kol vardı. 328 00:31:49,960 --> 00:31:56,200 Sol kol vücudun altında kıvrılmış ve başın altına konmuş gibiydi. 329 00:31:59,120 --> 00:32:00,840 Yeni yapılan tarih tespiti 330 00:32:00,840 --> 00:32:04,840 Solecki'nin en eski keşifleriyle aynı dönemden olduğunu gösteriyor. 331 00:32:07,040 --> 00:32:10,000 {\an8}75.000 YIL ÖNCE ÖLDÜ 332 00:32:10,000 --> 00:32:16,040 {\an8}Yetmiş beş bin yıl öncesini zihnimizde canlandırmak oldukça zor. 333 00:32:17,120 --> 00:32:20,880 Yazılı tarihi dikkate alırsak çok uzun bir süre gibi 334 00:32:20,880 --> 00:32:24,680 ama türümüzün tarihi açısından okyanusta bir damladan farkı yok. 335 00:32:34,040 --> 00:32:38,120 O dönemde dünyada olup bitenleri düşünürsek, 336 00:32:38,120 --> 00:32:40,200 Neandertaller yok oldu, 337 00:32:40,200 --> 00:32:43,080 modern insanlar dünyanın her yerine yayıldı. 338 00:32:44,560 --> 00:32:48,400 Tarım, şehirler, şehircilik. Avrupa sömürgeciliği. 339 00:32:49,800 --> 00:32:50,680 {\an8}ÖZGÜRLÜK TAHVİLLERİ 340 00:32:50,680 --> 00:32:53,200 Yirminci yüzyıldaki korkunç olaylar. 341 00:33:12,680 --> 00:33:14,440 Tüm bu olaylar boyunca... 342 00:33:16,680 --> 00:33:18,400 ...o adam orada öylece durdu. 343 00:33:23,240 --> 00:33:26,120 Kadın da olabilir. Yatmaya devam etti. 344 00:33:30,560 --> 00:33:32,760 Büyük bir kaya kütlesinin altındaydı. 345 00:33:34,520 --> 00:33:38,200 Sonra da nasıl olduysa biz geldik ve onu bulduk. 346 00:33:43,360 --> 00:33:47,760 {\an8}ŞANİDAR Z 347 00:33:50,720 --> 00:33:54,400 Kesinlikle bir nesle mal olacak bir keşif. Hiç beklenmiyordu. 348 00:34:00,640 --> 00:34:05,880 Kafatası büyük oranda ezilmişti, dümdüz olmuştu. 349 00:34:05,880 --> 00:34:08,200 İki üç santim kalınlığındaydı. 350 00:34:12,880 --> 00:34:14,320 Parçalar hâlindeydi. 351 00:34:15,920 --> 00:34:17,160 Çok da kırılgandı. 352 00:34:21,400 --> 00:34:27,080 Tek bir fırça darbesiyle bile dağılıp yok olabilirdi. 353 00:34:27,080 --> 00:34:29,520 O yüzden çok dikkatli olmak gerekiyordu. 354 00:34:29,520 --> 00:34:30,960 Bu parça ne? 355 00:34:30,960 --> 00:34:33,280 Çenenin ön kısmı, 356 00:34:34,040 --> 00:34:37,920 bir de alt dişlerin çoğu ama hepsi değil. 357 00:34:37,920 --> 00:34:40,680 Dağılmaması için etrafındaki toprakla birlikte 358 00:34:40,680 --> 00:34:42,760 küçük parçalar hâlinde çıkardık. 359 00:34:45,200 --> 00:34:48,240 Çok zahmetli bir iş ama bunu boşuna yapmıyoruz. 360 00:34:48,240 --> 00:34:49,680 Tek şansımız var. 361 00:34:50,400 --> 00:34:53,240 Arkeoloji doğası gereği yıkıcıdır. 362 00:34:53,880 --> 00:34:55,400 Bir kere kazdıktan sonra 363 00:34:56,200 --> 00:34:57,760 tekrar yapma şansımız yok. 364 00:35:02,920 --> 00:35:06,480 O küçük paketleri sonra İngiltere'ye getirip 365 00:35:07,240 --> 00:35:09,120 burada birleştirdik. 366 00:35:19,560 --> 00:35:24,400 CAMBRIDGE ÜNİVERSİTESİ İNGİLTERE 367 00:35:26,680 --> 00:35:29,240 Ekibimiz küçük ama harika bir ekip. 368 00:35:29,760 --> 00:35:31,520 Her milletten insan var. 369 00:35:35,120 --> 00:35:38,080 Kemikleri temizleyip güçlendirdikten sonra 370 00:35:38,080 --> 00:35:42,240 elimizdeki parçalarla restorasyonu yapmaya başladım. 371 00:35:42,240 --> 00:35:43,800 Büyük bir yapboz gibiydi. 372 00:35:43,800 --> 00:35:48,480 {\an8}DR LUCÍA LÓPEZ-POLÍN KORUMA UZMANI - ŞANİDAR MAĞARASI PROJESİ 373 00:35:48,480 --> 00:35:51,760 İlk parça, işin kolay kısmı. 374 00:35:54,040 --> 00:35:56,240 Sonrasında gittikçe zorlaşıyor. 375 00:36:01,200 --> 00:36:02,800 Sabırlı olmanız gerekiyor. 376 00:36:05,680 --> 00:36:09,760 Çünkü elinizde eşsiz bir numune var. 377 00:36:12,160 --> 00:36:14,360 Bu, büyük bir sorumluluk. 378 00:36:16,160 --> 00:36:18,200 Ekibin umudu, 379 00:36:18,960 --> 00:36:22,960 kafatasını birleştirerek Şanidar Z'nin yüzünü yeniden oluşturmak. 380 00:36:25,480 --> 00:36:29,440 Kafatasının başka bir parçasında da başka ipuçları var. 381 00:36:31,720 --> 00:36:37,640 Bugün Şanidar Z'nin dişlerinde oluşan diş taşlarını topluyorum. 382 00:36:45,840 --> 00:36:50,560 {\an8}Diş taşı dişlerimizin dışında oluşan, dişçiye temizlettiğimiz bir tabakadır. 383 00:36:50,560 --> 00:36:52,960 {\an8}DOÇ DR AMANDA HENDRY LEIDEN ÜNİVERSİTESİ 384 00:36:55,360 --> 00:36:57,760 Ağzımızda doğal olarak oluşur 385 00:36:57,760 --> 00:37:02,000 ve ağzımıza giren her şeyden içinde biraz barındırır. 386 00:37:03,240 --> 00:37:06,880 Bu sayede bu malzemeden pek çok şey öğrenebiliyoruz. 387 00:37:31,560 --> 00:37:34,560 Neandertallerin çok iyi avcılar olduklarına, 388 00:37:34,560 --> 00:37:38,880 ağızlarına etten başka bir şey koymadıklarına dair 389 00:37:38,880 --> 00:37:41,840 uzun süredir devam eden bir anlatı var. 390 00:37:48,360 --> 00:37:54,200 Neandertallerin aslında bitki de yediğini 391 00:37:54,200 --> 00:37:57,960 son 10-20 yıl içinde fark ettik. 392 00:38:10,400 --> 00:38:13,320 Çiğken zehirli olan bir şeyin 393 00:38:13,320 --> 00:38:16,640 yenilebilir ve besleyici bir şeye nasıl dönüştürüleceği, 394 00:38:17,600 --> 00:38:20,520 öğrenmesi bir ömür süren bir şey. 395 00:38:24,520 --> 00:38:29,720 Modern toplayıcılardan yola çıkacak olursak, 396 00:38:29,720 --> 00:38:34,840 bilgi toplama konusunda uzmanlaşanlar büyük ihtimalle kadınlardı. 397 00:38:42,440 --> 00:38:47,200 Neandertallerin ne tür bitkiler yediğini tespit edersek... 398 00:38:51,720 --> 00:38:57,360 ...kadınların o toplumdaki rolünü daha iyi anlayabiliriz. 399 00:39:03,560 --> 00:39:08,600 Adlarını, umutlarını, hayallerini, hikâyenin tamamını asla öğrenemeyeceğiz. 400 00:39:11,880 --> 00:39:15,080 Ama hayatlarının küçük bir parçasına 401 00:39:15,080 --> 00:39:20,000 az da olsa ışık tuttuğumuz bir projede yer almak muhteşem bir şey. 402 00:39:28,480 --> 00:39:32,560 "Bu kişi kim? Nasıl biriydi? Hayat hikâyesi neydi? 403 00:39:32,560 --> 00:39:35,760 Buraya nasıl geldi?" diye merak ediyor insan. 404 00:39:40,080 --> 00:39:42,840 Kafatasından yola çıkarak 405 00:39:42,840 --> 00:39:46,960 kişinin muhtemel görünüşüne ulaşmak bana çok zor geliyor. 406 00:39:49,240 --> 00:39:53,520 O noktada da Kennis kardeşler gibi yetenekli insanlar devreye giriyor. 407 00:39:56,640 --> 00:39:59,520 ARNHEM HOLLANDA 408 00:40:04,800 --> 00:40:08,040 Emma bize kafatasını, daha doğrusu veriyi gönderdi. 409 00:40:08,040 --> 00:40:11,840 Neredeyse bütün bir kafatası. Üç boyutlu yazıcıyla oluşturduk. 410 00:40:11,840 --> 00:40:14,080 - Böylece onu görebiliyoruz. - Vay be. 411 00:40:14,080 --> 00:40:15,520 {\an8}Biz Kennis kardeşleriz. 412 00:40:15,520 --> 00:40:17,400 {\an8}PALEO REKONSTRÜKSIYON SANATÇISI 413 00:40:17,400 --> 00:40:20,960 {\an8}İkiz kardeşiz. İnsanın evrimi çok ilgimizi çekiyor. 414 00:40:20,960 --> 00:40:22,520 Şu burna bak. 415 00:40:22,520 --> 00:40:28,480 Neandertal burnuna çok benziyor ama burnun diğer tarafı çok dar. 416 00:40:28,480 --> 00:40:32,960 Soyu tükenmiş eski insanları tekrar oluşturuyoruz. 417 00:40:32,960 --> 00:40:37,400 İlk atalarımızın gerçek hayatta nasıl göründüğünü göstermeye çalışıyoruz. 418 00:40:37,400 --> 00:40:40,480 - Gözler büyük, yüz uzun, burun küçük. - Evet. 419 00:40:40,480 --> 00:40:46,160 Şey gibi... Kocaman bir gözlük varmış gibi. 420 00:40:46,160 --> 00:40:49,080 Çeneyi de altına koyarsak... 421 00:40:50,160 --> 00:40:52,000 Okulda notlarımız çok kötüydü. 422 00:40:52,000 --> 00:40:53,640 Pek okumazdık. 423 00:40:53,640 --> 00:40:57,360 Kütüphanede Neandertallerin güzel resimlerini gördük. 424 00:40:59,240 --> 00:41:01,760 Aşınmış dişler hemen göze çarpıyor, vay! 425 00:41:01,760 --> 00:41:03,760 - İnanılmaz. - Tipik Neandertal. 426 00:41:03,760 --> 00:41:07,520 - Dişlerini mengene gibi kullanıyorlar. - Evet. Alet gibi. 427 00:41:07,520 --> 00:41:13,560 Bunu büyüleyici buluyoruz. Maymun yüzü insan yüzüne nasıl dönüşüyor? 428 00:41:21,120 --> 00:41:23,480 Neandertallerin ilginç yanı şu. 429 00:41:23,480 --> 00:41:26,080 Kocaman, devasa burunları var. 430 00:41:27,200 --> 00:41:28,760 Büyük, şişkin yüzleri var. 431 00:41:29,320 --> 00:41:34,000 İnsan evriminde bu kadar büyük, tuhaf bir yüz hiç görülmemiş. 432 00:41:34,880 --> 00:41:36,560 Bunu görmek harika bir şey. 433 00:41:45,920 --> 00:41:50,120 Genelde bize kafatasları geliyor. Genelde şekilleri bozulmuş oluyor. 434 00:41:51,560 --> 00:41:53,400 Kafataslarını düzeltiyoruz. 435 00:41:53,400 --> 00:41:57,160 Adli tıp yöntemleriyle onları tamamlıyoruz. 436 00:42:03,960 --> 00:42:07,920 Kafatası tamamlandığında doku tabakasını ekliyoruz. 437 00:42:09,120 --> 00:42:11,080 Kasları ve eti yani. 438 00:42:14,000 --> 00:42:16,840 Bir çeşit deri tabakasıyla kaplıyoruz. 439 00:42:20,080 --> 00:42:22,160 {\an8}İnsana benzetmek istiyorum. 440 00:42:22,160 --> 00:42:25,640 {\an8}Vahşi değil, insan gibi olsun ama fazla klişe de olmasın. 441 00:42:42,840 --> 00:42:44,040 Gelebilirsin. 442 00:42:46,800 --> 00:42:52,000 Umarım bu yüzü birçok insan görür ve ne kadar tuhaf olduğunu fark eder. 443 00:42:53,520 --> 00:42:56,240 Yüz hatları çok farklı. 444 00:42:57,640 --> 00:43:01,200 Bu ilginç bir şey çünkü beyinleri bizimkiyle aynı büyüklükte. 445 00:43:01,200 --> 00:43:04,480 Onlar da bizim gibi insan ama yine de farklılıklar var. 446 00:43:04,480 --> 00:43:06,760 Büyüleyici bir şey. Neden farklılar? 447 00:43:09,120 --> 00:43:12,000 Bizimkiyle paralel bir evrim. 448 00:43:13,520 --> 00:43:15,520 - Tamam. - Evet. Tamam. 449 00:43:15,520 --> 00:43:18,880 Neden biri ortadan kayboldu ama diğeri hâlâ hayatta? 450 00:43:18,880 --> 00:43:22,000 Büyüleyici. Bizim diğer versiyonumuz. 451 00:43:29,280 --> 00:43:32,360 Önceleri bu "diğer versiyonumuz"un 452 00:43:32,360 --> 00:43:36,040 bizim türümüz kadar zeki olmadığı düşünülürdü. 453 00:43:41,920 --> 00:43:48,680 Hayal gücü, yaratıcılık ve icat yapmak sadece Homo Sapienslere özgü bir şeydi. 454 00:44:00,800 --> 00:44:06,040 Ama gizli ve gerçekten sıra dışı bir Fransız mağarasında bulunanlar, 455 00:44:06,040 --> 00:44:09,360 bu ön yargıyı yerle bir etti. 456 00:44:11,040 --> 00:44:14,960 {\an8}BRUNIQUEL FRANSA 457 00:44:22,560 --> 00:44:26,840 Önce çok dar bir yerden geçiyoruz. 458 00:44:29,600 --> 00:44:33,200 İlerlerken çok dikkatli olmak gerekiyor. 459 00:44:33,200 --> 00:44:35,560 Çantamızı önümüzde iterek götürüyoruz. 460 00:44:56,400 --> 00:44:58,600 Sonra bambaşka bir dünyaya giriyoruz. 461 00:45:14,440 --> 00:45:17,560 Mağaralara girmek insanın doğasına aykırı aslında. 462 00:45:23,440 --> 00:45:26,880 Buralar insanları korkutan yerler. 463 00:45:35,360 --> 00:45:37,600 Özellikle de mağaraların derinlikleri. 464 00:45:50,880 --> 00:45:52,560 {\an8}DR SOPHIE VERHEYDEN JEOLOG 465 00:45:52,560 --> 00:45:54,120 {\an8}Mağara uzun zamandır var. 466 00:45:55,320 --> 00:45:57,280 Belki de bir milyon yıldır var. 467 00:45:58,080 --> 00:46:01,520 Girince de hissediyorsunuz. 468 00:46:02,040 --> 00:46:06,240 Çok uzun bir geçmişe sahip bir yer olduğu hissediliyor. 469 00:46:10,400 --> 00:46:14,880 Biraz daha ilerleyince çok güzel, sakin göletler var. 470 00:46:20,120 --> 00:46:22,440 Damlayan su mağarayı şekillendirmiş, 471 00:46:23,120 --> 00:46:28,480 çok güzel sarkıt ve dikitler oluşturmuş. 472 00:46:34,080 --> 00:46:36,240 Gerçekten ilginç olansa, 473 00:46:37,640 --> 00:46:40,560 bir düzenin olması. 474 00:46:41,800 --> 00:46:43,840 Daire şeklindeler. 475 00:46:55,000 --> 00:46:58,160 Bunu doğal bir mağarada göremezsiniz. 476 00:47:06,960 --> 00:47:08,520 İnsan yapımı unsurlar var. 477 00:47:11,800 --> 00:47:13,840 {\an8}Mimari yöntemler kullanılmış. 478 00:47:13,840 --> 00:47:15,920 {\an8}PROFESÖR JAQUES JAUBERT ARKEOLOG 479 00:47:24,080 --> 00:47:28,640 Büyük dikitlerin arasına küçük parçalar yerleştirmişler. 480 00:47:31,960 --> 00:47:35,840 Bunların hepsi önceden düşünülerek yapılmış. 481 00:47:46,480 --> 00:47:52,040 Bir arkeolog için eşsiz bir şey. Başka hiçbir örneği yok. 482 00:48:01,960 --> 00:48:04,720 Mağaradaki en büyük dairesel yapıda 483 00:48:04,720 --> 00:48:09,160 dikitlerden yapılmış çok güzel bir ocak var. 484 00:48:12,200 --> 00:48:15,520 Burada termal bir değişim var ama bu tek değil. 485 00:48:15,520 --> 00:48:17,680 Çok sayıda... 486 00:48:17,680 --> 00:48:20,280 - Bunun ocak olduğunda hemfikiriz. - Ocak. 487 00:48:20,280 --> 00:48:21,480 Ocak. 488 00:48:24,720 --> 00:48:30,760 Burada birkaç yerde ateş yakılmış. 489 00:48:33,240 --> 00:48:37,720 Ortada, 38 numara. 490 00:48:37,720 --> 00:48:40,560 Kamp kurduğumuzda yaptığımız şeye benziyor, 491 00:48:40,560 --> 00:48:46,000 odunları dizip Kızılderili çadırı gibi yaparız ya, 492 00:48:46,000 --> 00:48:47,920 ucu sivri hani. 493 00:48:47,920 --> 00:48:51,280 Çok heyecan verici çünkü kurum izlerini görebiliyoruz. 494 00:48:51,280 --> 00:48:53,440 Termal değişiklikler var. 495 00:48:53,440 --> 00:48:57,000 Simsiyah kurum var, kırmızı ve mor yerler var. 496 00:49:03,480 --> 00:49:07,000 Tabii ki tüm geleneksel ya da tarih öncesi toplumlarda 497 00:49:07,000 --> 00:49:10,200 ateşin sembolik bir değerinin olduğunu biliyoruz. 498 00:49:32,480 --> 00:49:38,360 Yerde çok küçük yanmış odun parçaları bulduk. 499 00:49:41,040 --> 00:49:44,760 Muhtemelen mağaraya ellerinde meşalelerle geliyorlar. 500 00:49:50,280 --> 00:49:54,840 Işık olmadan mağaraya girmek çok tehlikelidir. 501 00:49:56,440 --> 00:49:58,840 Çok iyi iletişim kurmak gerekir. 502 00:50:10,920 --> 00:50:13,840 Ateşi kullanmayı iyi bilmek gerekir. 503 00:50:18,480 --> 00:50:19,520 Işığı da öyle. 504 00:50:26,960 --> 00:50:30,760 İlk olarak bu yapıların üzerinde tarih tespiti yaptık. 505 00:50:43,280 --> 00:50:46,080 Bunlar Bruniquel Mağarası'ndan alınan örnekler. 506 00:50:46,080 --> 00:50:51,200 Bunlar sayesinde o yapıların tarihini tespit edebiliyoruz. 507 00:50:54,680 --> 00:50:57,160 Altı farklı örneği inceleyerek 508 00:50:57,160 --> 00:51:02,600 tam olarak 176.500 yıl öncesinden kaldıklarını belirleyebildik. 509 00:51:03,200 --> 00:51:06,640 Gerçekten inanılmazdı. 510 00:51:12,000 --> 00:51:16,360 Yüz yetmiş beş bin yıl önce Avrupa'da sadece Neandertaller vardı. 511 00:51:18,080 --> 00:51:22,520 Bruniquel dünyadaki insan elinden çıkma en eski yapı. 512 00:51:31,440 --> 00:51:34,360 Ne kadar eski olduklarını öğrenince 513 00:51:34,360 --> 00:51:38,040 bu yapıları görmek insanı duygulandırıyor. 514 00:51:51,160 --> 00:51:56,600 Sürekli sorulan bir soru var. "Bu yapıların amacı neymiş?" 515 00:52:20,400 --> 00:52:23,720 Çember dünya gibi görünüyor. 516 00:52:23,720 --> 00:52:28,000 Dünyanın içindesiniz ya da dışındasınız, bu tür kavramlar. 517 00:52:30,640 --> 00:52:35,080 Amerikan yerlileri, bu dairelerin olduğu yerlerde 518 00:52:35,080 --> 00:52:38,840 daha yüksek ruhlarla bağlantı kurulduğuna inanırdı. 519 00:52:49,680 --> 00:52:51,920 Dinin başlangıcı mı? 520 00:53:01,360 --> 00:53:05,720 Bu çok önemli bir soru ama cevaplaması çok zor. 521 00:53:20,240 --> 00:53:25,440 Neandertalleri inceledikçe insanlığın tarihinin 522 00:53:27,320 --> 00:53:30,200 çok daha eskiye dayandığını, 523 00:53:32,600 --> 00:53:38,000 modern insanlarla daha fazla ortak noktalarının olduğunu görüyoruz. 524 00:53:52,360 --> 00:53:54,240 Bruniquel sayesinde 525 00:53:55,640 --> 00:54:02,640 uzak atalarımızla aramızdaki bağlantıyı daha iyi anladık. 526 00:54:11,880 --> 00:54:15,920 Bruniquel'deki esrarengiz daireler, 527 00:54:15,920 --> 00:54:19,920 Neandertal kültürünün yeniden değerlendirilmesinin bir parçası. 528 00:54:25,720 --> 00:54:28,120 Bu, Şanidar'da başlayan 529 00:54:28,760 --> 00:54:31,480 ve günümüzde de devam eden bir süreç. 530 00:54:44,800 --> 00:54:48,560 Bu yıl, tek bir iskelete ait olabileceğini düşündüğümüz 531 00:54:48,560 --> 00:54:51,160 ayrı parçalar bulduk. 532 00:54:53,200 --> 00:54:55,240 Bir birey daha bulmuş olabiliriz. 533 00:54:57,240 --> 00:54:59,840 Sol kürek kemiği var. 534 00:55:00,840 --> 00:55:03,720 Neredeyse bütün bir sağ el var. 535 00:55:07,720 --> 00:55:10,280 Daha doğrusu dört parmak bulduk, 536 00:55:10,280 --> 00:55:13,080 vücuda göre olması gereken yerdelerdi. 537 00:55:13,080 --> 00:55:15,000 Doğru yerdelerdi yani. 538 00:55:15,600 --> 00:55:17,040 Yeni bulunan parçalar, 539 00:55:17,040 --> 00:55:21,400 Şanidar 4 ve Şanidar Z'nin de aralarında olduğu 540 00:55:21,400 --> 00:55:23,880 bir grup cesedin yakınındaydı. 541 00:55:26,400 --> 00:55:30,640 Çok heyecan verici çünkü Neandertallerin 542 00:55:30,640 --> 00:55:35,400 ölülerini belirli bir yere koyduklarını gösteriyor. 543 00:55:39,160 --> 00:55:43,640 Acaba aynı yere farklı zamanlarda mı gelmişler? 544 00:55:43,640 --> 00:55:47,400 Onlarca hatta binlerce yıl arayla bile olabilir. 545 00:55:48,800 --> 00:55:50,360 "Bu bir tesadüf mü 546 00:55:50,360 --> 00:55:56,400 yoksa kasıtlı bir şey olabilir mi?" diye sormaya başlıyoruz. 547 00:55:57,640 --> 00:56:01,240 Kasıtlıysa neden? Neden buraya tekrar gelmişler? 548 00:56:10,000 --> 00:56:15,800 Şanidar Z gömüldüğünde kafatasının arkasında bir taş varmış. 549 00:56:18,400 --> 00:56:22,280 Bu ilginç bir şey çünkü orada taş olmaması lazım. 550 00:56:24,760 --> 00:56:27,960 Bizim aklımıza da şöyle bir düşünce geldi, 551 00:56:27,960 --> 00:56:30,920 acaba o taş kasıtlı olarak konmuş olabilir mi? 552 00:56:37,880 --> 00:56:39,800 İlgi çekici bir başka şey de 553 00:56:39,800 --> 00:56:43,200 vücudun diğer tarafında büyük bir dikey levhanın olması. 554 00:56:52,680 --> 00:56:56,080 Zeminden yükselen büyük dikey levhalar 555 00:56:56,080 --> 00:56:59,640 bir çeşit işaret olarak kullanılmış olabilir. 556 00:57:04,400 --> 00:57:07,480 Görünüşe bakılırsa buraya gömülen insanlar olmuş, 557 00:57:07,480 --> 00:57:09,920 buraya geri dönmelerinin sebebi de bu. 558 00:57:11,000 --> 00:57:14,320 Özel bir mağaradaki özel bir taşla işaretlenmiş yere 559 00:57:14,320 --> 00:57:16,480 geri dönüyorlar. 560 00:57:24,760 --> 00:57:26,120 Ralph Solecki'nin, 561 00:57:26,120 --> 00:57:30,760 Şanidar Mağarası'nın Neandertaller için özel bir yer olduğu şeklindeki bulgusu 562 00:57:30,760 --> 00:57:32,640 daha çok kabul görmeye başladı 563 00:57:38,880 --> 00:57:41,280 Cesetleri özellikle buraya koyuyorlar. 564 00:57:41,280 --> 00:57:46,520 Burası düzenli olarak geri gelip yaşadıkları bir yer. 565 00:57:50,400 --> 00:57:55,680 Kalıntılar burasının Neandertal mezarlığı olduğuna işaret ediyor olabilir. 566 00:57:56,440 --> 00:57:59,560 Bu, büyük sonuçları olan bir keşif. 567 00:58:02,080 --> 00:58:05,000 Ölülere nasıl davrandıklarından yola çıkarak 568 00:58:05,000 --> 00:58:11,120 duyguları, düşünceleri ve hayal dünyaları hakkında akıl yürütebiliriz. 569 00:58:13,760 --> 00:58:16,840 Ölüm hakkında neler düşündükleri, 570 00:58:16,840 --> 00:58:20,720 ölümden sonra hayat olduğuna inanıp inanmadıkları 571 00:58:20,720 --> 00:58:22,920 konularında da akıl yürütebiliriz. 572 00:58:26,200 --> 00:58:32,480 Neandertal kültürünün basit olmadığını artık biliyoruz, bu da onun bir parçası. 573 00:58:34,240 --> 00:58:35,240 Ama artık yoklar. 574 00:58:40,840 --> 00:58:45,440 Mezarlar, bu olağanüstü mağaradaki Neandertal davranışlarıyla ilgili izlerden 575 00:58:45,440 --> 00:58:48,760 sadece en son keşfedileni. 576 00:58:54,400 --> 00:58:59,080 Ama gizemlerin belki de en büyüğü hâlâ çözülmedi. 577 00:59:04,400 --> 00:59:10,920 Üç yüz bin yıl boyunca varlığını sürdüren bir insan türü 578 00:59:12,320 --> 00:59:14,200 40.000 yıl önce neden yok oldu? 579 00:59:20,760 --> 00:59:23,480 Bu soruya cevap aramak için 580 00:59:23,480 --> 00:59:26,720 belki de en uygun yerlerden biri Akdeniz'in kıyısında. 581 00:59:26,720 --> 00:59:30,520 Burası Neandertallerin son kalelerinden biriydi. 582 00:59:32,120 --> 00:59:35,840 {\an8}CEBELİTARIK 583 00:59:38,240 --> 00:59:40,760 Bir uçurumun kenarında oturuyoruz. 584 00:59:42,720 --> 00:59:45,400 {\an8}Bir arkadaşım buraya "Neandertal Şehri" diyor. 585 00:59:47,640 --> 00:59:52,920 Cebelitarık Kayası'nın doğu tarafında, sahilde sıra sıra birçok mağara var. 586 00:59:58,040 --> 01:00:01,200 Gorham Mağarası kompleksi bir dizi mağaradan oluşuyor. 587 01:00:01,840 --> 01:00:04,600 Bu mağaraların hepsinde 588 01:00:04,600 --> 01:00:08,640 Neandertallerin burada uzun süre yaşadığına dair bariz kanıtlar var. 589 01:00:18,600 --> 01:00:23,160 En az 125.000 yıl öncesinden kalma kanıtlar var. 590 01:00:28,760 --> 01:00:30,840 Ekip, Neandertallerin 591 01:00:30,840 --> 01:00:36,680 bu mağaraları 40.000 yıl öncesine kadar kullandığına dair kanıtlar buldu. 592 01:00:43,200 --> 01:00:46,200 Varlıklarının son 100.000 yılında 593 01:00:46,200 --> 01:00:49,440 Neandertallerin dünyası sürekli değişiyordu. 594 01:01:07,040 --> 01:01:09,200 İklim değişiklikleri çok sertti. 595 01:01:09,200 --> 01:01:11,480 Daha önce de buzul çağları yaşanmıştı 596 01:01:11,480 --> 01:01:15,120 ama sonuncusu etkileri açısından en kötüsüydü. 597 01:01:15,120 --> 01:01:17,760 İskandinav buz tabakası güneye ilerledi. 598 01:01:18,880 --> 01:01:22,120 Fransa ve Orta Avrupa büyük ölçüde tundralarla kaplıydı. 599 01:01:23,280 --> 01:01:25,360 Yaşam şartları gerçekten çok zordu. 600 01:01:28,520 --> 01:01:30,840 Tundra bu kadar güneye ulaşmamıştı 601 01:01:31,680 --> 01:01:33,920 ama yine de bariz değişiklikler vardı. 602 01:01:34,400 --> 01:01:38,360 Hava çok soğuduğunda buz tabakalarında ve buzullarda 603 01:01:38,360 --> 01:01:41,440 büyük miktarda su tutulur ve deniz seviyesi düşer. 604 01:01:45,280 --> 01:01:47,680 Deniz seviyesi bugünkünden düşükken 605 01:01:47,680 --> 01:01:50,160 burada muhtemelen büyük bir ova vardı. 606 01:01:50,160 --> 01:01:53,200 İçinde bir sürü otoburların yaşadığı, 607 01:01:53,200 --> 01:01:55,080 kuşların yaşadığı, 608 01:01:55,080 --> 01:01:58,240 suyu tatlı sığ göllerin olduğu bir ova. 609 01:02:01,480 --> 01:02:05,280 Hangi türleri tüketebileceklerini, nerede bulacaklarını 610 01:02:05,280 --> 01:02:09,240 ve en iyi nasıl kullanacaklarını biliyorlardı. 611 01:02:11,520 --> 01:02:16,720 Bunlar, mağaralarda bulduğumuz kemiklerin, kalıntıların çok küçük bir parçası. 612 01:02:16,720 --> 01:02:21,840 Son 30 yılda on binlerce parça bulduk. 613 01:02:24,160 --> 01:02:27,160 {\an8}Hiç beklemediğimiz hayvanları yemişler. 614 01:02:27,160 --> 01:02:29,320 {\an8}CEBELITARIK ULUSAL MÜZESİ MÜDÜRÜ 615 01:02:31,880 --> 01:02:35,880 Kayalık kıyı şeridine inip deniz salyangozu topladıklarına dair 616 01:02:35,880 --> 01:02:37,280 kanıtlar var. 617 01:02:37,280 --> 01:02:39,640 Burada da bir deniz salyangozu var, 618 01:02:39,640 --> 01:02:44,120 üzerinde çakmak taşından bir alet hâlâ duruyor. 619 01:02:44,120 --> 01:02:46,920 Neandertal'in bıraktığı gibi duruyor. 620 01:02:49,440 --> 01:02:54,040 Sonra bu kemiği de bulduk, yunus kemiği. 621 01:02:55,200 --> 01:02:57,000 Üzerinde kesik izleri var. 622 01:02:58,760 --> 01:03:03,280 Belki de yunus çoktan ölüp kıyıya vurmuştu, sadece temizlediler. 623 01:03:03,920 --> 01:03:05,840 Eti kemikten ayırıp yediler. 624 01:03:10,720 --> 01:03:15,160 Neandertaller Avrupa'da bizden daha uzun süre yaşadılar. 625 01:03:15,160 --> 01:03:16,240 Orası kesin. 626 01:03:23,960 --> 01:03:29,080 Bence bu, zeki olduklarını ve çevrelerini anladıklarını gösteriyor. 627 01:03:34,240 --> 01:03:36,920 Bu anlamda son derece başarılıydılar. 628 01:03:42,840 --> 01:03:46,720 Neandertaller insandı. Dirençliydiler. 629 01:03:46,720 --> 01:03:48,520 Bize çok benziyorlardı. 630 01:03:49,160 --> 01:03:51,720 Ama bir gün her şey sona erdi. 631 01:03:55,120 --> 01:03:58,040 Aniden yok olmaları gizemi daha da artırıyor. 632 01:03:58,880 --> 01:04:04,360 Sonuçta, Cebelitarık Neandertalleri bu kadar uzun süre dayanmayı başardıysa 633 01:04:05,200 --> 01:04:06,800 ne oldu da yok oldular? 634 01:04:07,680 --> 01:04:11,960 Buz Devri deyince havanın soğuması anlaşılıyor, tabii ki bu yanlış değil. 635 01:04:11,960 --> 01:04:14,040 Ama aynı zamanda kuraklık da oldu. 636 01:04:15,520 --> 01:04:20,640 Cebelitarık'taki Neandertalleri vuran değişim, 637 01:04:20,640 --> 01:04:24,720 bence ağaçların yok olmasıydı. 638 01:04:30,040 --> 01:04:32,200 Ağaçlar neden önemli? 639 01:04:32,200 --> 01:04:36,280 Çünkü büyük avları pusuya düşürebilmeyi sağlıyorlar. 640 01:04:41,320 --> 01:04:44,280 Zamanla vücut yapıları 641 01:04:44,280 --> 01:04:48,360 tabir caizse güreşçi gibi olmuştu. 642 01:04:48,360 --> 01:04:51,680 Mızrakla hayvanların üzerine atlayabiliyor, 643 01:04:51,680 --> 01:04:54,320 mızrağı saplayıp öldürebiliyorlardı. 644 01:04:58,760 --> 01:05:02,040 Aniden o dünya kayboluyor ve geniş düzlüklere dönüşüyor. 645 01:05:02,040 --> 01:05:05,600 Hayvanlara yaklaşamıyorsunuz çünkü uzaktan fark ediyorlar. 646 01:05:10,160 --> 01:05:15,240 Gerçekleşen değişim o kadar hızlıydı ki biyolojileri buna ayak uyduramadı. 647 01:05:29,680 --> 01:05:31,320 Sonlarını getiren bu oldu. 648 01:05:42,320 --> 01:05:45,760 Evrimin son noktasının biz olduğumuzu düşünüyoruz, 649 01:05:45,760 --> 01:05:48,160 kendimizi hep böyle gördük. 650 01:05:48,160 --> 01:05:51,520 Neandertallere gelince, biz hâlâ buradayız ama onlar yok 651 01:05:51,520 --> 01:05:53,520 çünkü biz onlardan daha iyiydik. 652 01:05:54,280 --> 01:06:00,840 Ama şu da var, çok iyi adapte olabilirsin, bir gezegende çok başarılı olabilirsin, 653 01:06:00,840 --> 01:06:03,520 bizim şu anda başarılı olmamız gibi mesela. 654 01:06:04,280 --> 01:06:08,200 Ama bu hikâye bize insan olmanın başka yollarının da olduğunu 655 01:06:08,200 --> 01:06:10,960 ve bazen başarısız olabileceğimizi anlatıyor. 656 01:06:15,840 --> 01:06:19,640 Her ne kadar şu anda başarılı olsak da bunu bilmekte fayda var. 657 01:06:26,760 --> 01:06:29,480 Yaklaşık 40.000 yıl önce 658 01:06:29,480 --> 01:06:32,600 Neandertallerin sayıları hızla azalmaya başladı. 659 01:06:33,280 --> 01:06:38,560 Sadece Cebelitarık'ta değil, yaşadıkları tüm yerlerde. 660 01:06:42,520 --> 01:06:45,800 Bunun nedenlerinden biri iklim değişikliğiydi. 661 01:06:48,560 --> 01:06:54,520 Bir başka nedense, başka bir türle aralarındaki rekabetin artmasıydı. 662 01:06:59,480 --> 01:07:05,360 Bugün bile hepimiz küçük bir parça da olsa Neandertal DNA'sı taşıyoruz. 663 01:07:09,320 --> 01:07:12,760 Uzun zaman önce yok olan atalarımızdan miras. 664 01:07:16,840 --> 01:07:21,280 En az 100.000 yıl boyunca Homo Sapiensler 665 01:07:21,280 --> 01:07:25,760 dalgalar hâlinde Afrika'dan Avrupa ve Asya'ya yayıldı. 666 01:07:29,360 --> 01:07:32,880 Yolda Neandertallerle de karşılaştılar. 667 01:08:03,280 --> 01:08:06,640 Bu karşılaşmaların bazıları şiddet içermiş olabilir. 668 01:08:44,680 --> 01:08:49,680 Ama bazıları muhtemelen daha barışçıldı. 669 01:08:54,080 --> 01:08:59,160 Birbirlerinin insan olduğunu fark ettiler. 670 01:09:08,840 --> 01:09:10,960 Bu destansı yolculuklarda 671 01:09:10,960 --> 01:09:14,520 Homo Sapiensler Orta Doğu'dan da geçti. 672 01:09:17,480 --> 01:09:23,880 Şanidar Neandertallerinin mezarlığının yakınlarından. 673 01:09:38,520 --> 01:09:42,920 Neandertal genleri birçok Homo Sapiens'te mevcut. 674 01:09:46,240 --> 01:09:51,160 Gerçekten kuzen olduğumuza inanıyorum. 675 01:09:51,160 --> 01:09:53,920 Aynı kanı taşıyoruz. 676 01:09:53,920 --> 01:09:56,080 Atalarımız aynı. 677 01:10:04,800 --> 01:10:07,840 Arkeolojide bana en ilginç gelen şeylerden biri de 678 01:10:07,840 --> 01:10:10,440 insanların farklı farklı olması. 679 01:10:12,600 --> 01:10:16,200 İnsanların iskeletlerine bakarak 680 01:10:16,200 --> 01:10:20,080 hayatları ve dünyadaki deneyimleri hakkında bilgi edinebiliyoruz. 681 01:10:22,920 --> 01:10:24,400 Şanidar Z'yi çıkarırken 682 01:10:24,400 --> 01:10:28,800 yetişkin olduğunu düşündüren bazı özelliklerini fark ettik 683 01:10:28,800 --> 01:10:32,160 ama kaç yaşında öldüğünü bilmiyorduk, 684 01:10:32,160 --> 01:10:34,440 cinsiyetini bilmiyorduk, 685 01:10:34,440 --> 01:10:37,600 hayatı hakkında da pek bir şey bilmiyorduk. 686 01:10:40,680 --> 01:10:44,720 Şu anda bu tür soruları cevaplamaya çalışıyoruz. 687 01:10:46,400 --> 01:10:51,200 Bu, sol radius kemiği. Yani ön kol kemiklerinden biri. 688 01:10:52,480 --> 01:10:56,040 Bunun nispeten küçük bir birey olduğunu, 689 01:10:56,640 --> 01:11:02,400 yaklaşık bir buçuk, 1,55 ya da 1,60 metre boyunda olduğunu söyleyebiliriz. 690 01:11:03,360 --> 01:11:05,920 Beş fit kadar yani. 691 01:11:08,400 --> 01:11:12,640 Burada alt çenenin, mandibulanın bir kısmı var, üzerinde dişler de var. 692 01:11:12,640 --> 01:11:15,960 Dikkat çeken önemli bir nokta, bu dişlerin çoğunun, 693 01:11:15,960 --> 01:11:19,760 özellikle de ön dişlerin aşırı derecede aşınmış olması. 694 01:11:20,760 --> 01:11:25,760 Bu dişlerin hepsinde diş minesi tamamen aşınmış. 695 01:11:27,040 --> 01:11:30,640 Dişleri bu kadar aşınmış bir Neandertal'in 696 01:11:30,640 --> 01:11:32,640 40 ila 50 yaşları arasında, 697 01:11:33,400 --> 01:11:36,920 nispeten yaşlı bir birey olması gerektiğini biliyoruz. 698 01:11:42,280 --> 01:11:46,280 Bireyin cinsiyetini iskeletten tespit etmek mümkün. 699 01:11:47,720 --> 01:11:50,880 Proteomik denen bir teknik kullandık. 700 01:11:50,880 --> 01:11:55,040 Yani diş minesindeki bazı proteinleri analiz ettik. 701 01:11:55,040 --> 01:12:01,320 Çünkü biliyoruz ki diş minesi oluşurken üretilen proteinlerden biri 702 01:12:01,320 --> 01:12:05,560 X kromozomu ya da Y kromozomu olmasına göre 703 01:12:05,560 --> 01:12:08,720 farklı şekillerde kodlanıyor. 704 01:12:11,200 --> 01:12:15,360 Bundan yola çıkarak bu bireyin kadın olduğunu söyleyebiliyoruz. 705 01:12:21,640 --> 01:12:25,760 Çoğu zaman Neandertalleri erkek olarak düşünürüz 706 01:12:25,760 --> 01:12:30,560 ya da erkek davranışının bazı yönlerine odaklanırız. 707 01:12:32,800 --> 01:12:37,120 Bu, Neandertal toplumunu daha iyi anlamamız için 708 01:12:37,120 --> 01:12:38,440 çok iyi bir fırsat. 709 01:12:45,120 --> 01:12:47,960 Bence bu Neandertal kadınının 710 01:12:47,960 --> 01:12:52,440 yaşarken nasıl göründüğünü gösterecek bir rekonstrüksiyon 711 01:12:52,440 --> 01:12:55,280 çok heyecan verici olacak. 712 01:12:57,040 --> 01:13:00,520 - Evet Doktor Pomeroy. - Görelim hadi. 713 01:13:01,920 --> 01:13:03,680 Bir tanesi hazırlanmış bile. 714 01:13:04,880 --> 01:13:05,880 Evet. 715 01:13:13,440 --> 01:13:14,760 Şuradan başlıyorum. 716 01:13:21,720 --> 01:13:23,120 - Vay canına. - Vay be. 717 01:13:26,600 --> 01:13:28,120 - Evet. - Evet. 718 01:13:28,800 --> 01:13:31,880 İnanılmaz, çevirelim de herkes görsün. 719 01:13:33,040 --> 01:13:33,960 Vay be. 720 01:13:36,440 --> 01:13:37,600 Bana bakıyor. 721 01:13:37,600 --> 01:13:41,120 Evet, öyle. Onunla en çok zaman geçiren sendin. 722 01:13:42,120 --> 01:13:44,720 - Burnunu hatırlarsın. - Evet. 723 01:13:45,560 --> 01:13:47,080 - İnanılmaz. - Evet. 724 01:13:47,080 --> 01:13:52,360 Yüz ifadesini ilginç yapmışlar, duygularını yansıtıyor. 725 01:13:52,360 --> 01:13:56,000 Bence bu tür rekonstrüksiyonların güzel yanı bu. 726 01:13:56,000 --> 01:13:59,600 Bazıları biraz eleştirel yaklaşıyor, 727 01:13:59,600 --> 01:14:02,200 "Neye benzediklerini bilemeyiz" diyorlar. 728 01:14:02,200 --> 01:14:05,960 Birtakım varsayımların yapılması gerekiyor, doğru. 729 01:14:05,960 --> 01:14:12,240 Ama bence karşımızdakinin insan olduğunu böyle daha iyi anlıyoruz. 730 01:14:17,840 --> 01:14:21,560 İnsan olmanın ne demek olduğunu gösteriyor, değil mi? 731 01:14:21,560 --> 01:14:24,760 Neandertal insanı olmanın ne anlama geldiğini. 732 01:14:24,760 --> 01:14:27,080 Bir şekilde bu kişinin, 733 01:14:27,840 --> 01:14:31,120 nasıl desem, yaşam öyküsünden bir şeyler hissediyoruz. 734 01:14:39,280 --> 01:14:42,160 Bilgi ve tecrübeleri sayesinde... 735 01:14:42,160 --> 01:14:44,880 {\an8}ŞANİDAR Z 736 01:14:44,880 --> 01:14:48,440 {\an8}...iyi yerlerin nerede olduğunu yaşlılar bilirdi. 737 01:14:51,880 --> 01:14:55,080 İster sadece kafasında olsun 738 01:14:55,080 --> 01:14:58,080 isterse de şarkılar ve hikâyeler aracılığıyla 739 01:14:58,080 --> 01:15:03,840 çocukları ve torunlarıyla paylaştığı bir şey olsun, 740 01:15:03,840 --> 01:15:06,680 o bilgi grup için çok önemli olurdu. 741 01:15:08,280 --> 01:15:12,440 Bu, "medeniyetin başlangıcı" nitelemesini 742 01:15:13,280 --> 01:15:18,200 ilk kez bir binanın inşa edilmesinden vesaire daha fazla hak ediyor. 743 01:15:23,440 --> 01:15:27,520 Muhtemelen bir tür bilgi deposu işlevi görüyordu, 744 01:15:27,520 --> 01:15:31,680 bilginin gelecek nesillere aktarılmasında önemli bir rolü vardı. 745 01:15:31,680 --> 01:15:35,600 Bugün, 75.000 yıl sonra bile 746 01:15:36,880 --> 01:15:39,680 hâlâ ondan bir şeyler öğreniyoruz. 747 01:15:55,320 --> 01:15:59,560 Şanidar Mağarası bize Neandertaller hakkında çok şey öğretti, 748 01:16:00,240 --> 01:16:02,040 öğretmeye de devam ediyor. 749 01:16:07,160 --> 01:16:11,800 Ama aynı zamanda insan olmanın ne demek olduğunu düşünmemizi de sağladı. 750 01:16:15,960 --> 01:16:19,320 Birbirimize şefkat göstermek gibi şeyler. 751 01:16:22,400 --> 01:16:24,480 Ya da ölümle nasıl başa çıktığımız. 752 01:16:27,280 --> 01:16:30,280 Kaçınılmaz olarak hepimizin başına gelecek. 753 01:16:38,720 --> 01:16:41,280 Şu anda anlık bir fotoğraf çekiyoruz. 754 01:16:41,280 --> 01:16:46,120 Muhteşem, detaylı bir fotoğraf ama resmin tamamını henüz göremiyoruz. 755 01:16:46,120 --> 01:16:49,720 "İnsan olmak"tan ve "insanlık"tan ne anladığımızla ilgili... 756 01:16:52,240 --> 01:16:56,960 ...keşfedilecek daha çok şey var. 757 01:18:56,040 --> 01:18:59,680 {\an8}Alta yazı çevirmeni: Salih Bayram