1
00:00:02,000 --> 00:00:07,000
Downloaded from
YTS.MX
2
00:00:08,000 --> 00:00:13,000
Official YIFY movies site:
YTS.MX
3
00:00:34,040 --> 00:00:37,360
Suatu masa dahulu, dataran Afrika Timur
4
00:00:37,360 --> 00:00:40,280
merupakan tempat tinggal
nenek moyang jauh kita.
5
00:00:47,080 --> 00:00:51,080
Atas sebab-sebab yang hilang ditelan masa,
setengah nenek moyang kita
6
00:00:51,680 --> 00:00:55,200
membuat keputusan untuk berpindah
dan menuju ke utara
7
00:00:55,880 --> 00:00:58,920
untuk menjadi orang Neanderthal.
8
00:01:04,800 --> 00:01:07,240
Lama-kelamaan, bilangan mereka bertambah.
9
00:01:09,720 --> 00:01:15,040
Wilayah mereka menjangkau
dari Rusia sehingga ke Pantai Atlantik.
10
00:01:21,240 --> 00:01:25,360
{\an8}Puak-puak kecil berkeliaran
merentasi hutan belantara yang luas ini.
11
00:01:30,400 --> 00:01:35,960
Bertahan melawan segala kemungkinan
selama lebih 300,000 tahun
12
00:01:36,880 --> 00:01:38,200
sehinggalah tiba-tiba,
13
00:01:39,400 --> 00:01:40,400
mereka lenyap.
14
00:01:45,400 --> 00:01:49,000
{\an8}Rangka mereka hanya terpelihara
di beberapa tempat
15
00:01:50,080 --> 00:01:52,120
dan salah satu rangka terpenting
16
00:01:53,080 --> 00:01:54,840
ditemui di Timur Tengah,
17
00:01:55,520 --> 00:01:57,280
sebuah khazanah arkeologi
18
00:01:58,080 --> 00:02:01,080
{\an8}yang tersembunyi jauh
di pergunungan Kurdistan,
19
00:02:02,080 --> 00:02:03,880
{\an8}Gua Shanidar.
20
00:02:09,440 --> 00:02:10,640
Gua Shanidar
21
00:02:11,280 --> 00:02:16,640
dianggap sebagai salah satu gua
yang paling dihormati di dunia
22
00:02:17,760 --> 00:02:20,280
semasa zaman Neanderthal dan Homo sapiens.
23
00:02:21,720 --> 00:02:27,640
Di tempat di mana kehidupan
sentiasa wujud,
24
00:02:27,640 --> 00:02:30,640
kita mungkin jumpa
jawapan kepada persoalan itu.
25
00:02:31,760 --> 00:02:34,040
Persoalan yang masih misteri.
26
00:02:37,400 --> 00:02:39,800
Siapa orang Neanderthal?
27
00:02:41,200 --> 00:02:44,600
Apa yang membuatkan
mereka berjaya bertahan sekian lama?
28
00:02:45,760 --> 00:02:50,120
Serta kenapa mereka lenyap?
29
00:03:20,200 --> 00:03:22,720
Gua Shanidar terletak
di kaki Pergunungan Bradost,
30
00:03:22,720 --> 00:03:26,160
tapi memanggilnya kaki bukit
tak menggambarkan imej yang betul.
31
00:03:28,640 --> 00:03:32,520
Ia nampak seperti gunung
dan agak bergerigi dan curam.
32
00:03:35,280 --> 00:03:39,560
Gua Shanidar menonjol
disebabkan saiz dan skalanya.
33
00:03:42,400 --> 00:03:46,400
Anda perlu meneroka masuk dari bawah
dan ia sangat mengagumkan.
34
00:03:49,720 --> 00:03:51,800
Gua itu sangat besar.
35
00:03:51,800 --> 00:03:55,320
Pintu masuknya sangat luas,
jadi ia sangat terang.
36
00:03:57,600 --> 00:04:00,880
Burung layang-layang
terbang laju di atas kepala,
37
00:04:00,880 --> 00:04:04,280
helang mengelilingi di atas
dan serigala melolong pada waktu malam.
38
00:04:04,280 --> 00:04:06,720
Ia sebuah tempat yang indah.
39
00:04:08,880 --> 00:04:12,880
{\an8}Menjadi kru yang terlibat
dalam proses penggaliannya memang hebat.
40
00:04:12,880 --> 00:04:14,920
{\an8}DR. EMMA POMEROY
PAKAR ANTROPOLOGI
41
00:04:14,920 --> 00:04:16,200
{\an8}UNIVERSITI CAMBRIDGE
42
00:04:17,840 --> 00:04:21,160
Emma merupakan sebahagian
pasukan ahli arkeologi British
43
00:04:21,160 --> 00:04:25,680
yang dijemput oleh rakan Kurdi mereka
untuk meneruskan kerja di dalam gua.
44
00:04:27,760 --> 00:04:32,200
Gua Shanidar sangat ikonik
dalam sejarah kajian orang Neanderthal
45
00:04:33,200 --> 00:04:37,240
dan memainkan peranan penting
dalam membentuk semula pemahaman kita
46
00:04:37,240 --> 00:04:41,880
berkaitan andaian kita tentang aktiviti,
ciri dan keupayaan orang Neanderthal.
47
00:04:43,960 --> 00:04:47,880
Matlamat projek baru ini
adalah untuk menggunakan
48
00:04:47,880 --> 00:04:51,760
seluruh rangkaian sains arkeologi
yang tersedia sekarang
49
00:04:51,760 --> 00:04:55,320
untuk beri maklumat baru
tentang kelakuan orang Neanderthal.
50
00:04:57,320 --> 00:05:01,800
Parit itu tak pernah digali
sejak tahun 1960-an.
51
00:05:02,600 --> 00:05:03,960
Sejak itu,
52
00:05:03,960 --> 00:05:10,000
pandangan kita tentang saudara manusia
terdekat kita ini telah banyak berubah.
53
00:05:11,600 --> 00:05:16,440
Kita masih guna istilah orang Neanderthal
untuk menggambarkan seseorang yang bodoh.
54
00:05:16,440 --> 00:05:19,760
Ia masih digunakan
sebagai penghinaan dalam bahasa seharian.
55
00:05:19,760 --> 00:05:21,680
"Dia memang orang Neanderthal."
56
00:05:21,680 --> 00:05:27,160
Dari segi arkeologi,
mereka semakin serupa dengan Homo sapiens
57
00:05:27,160 --> 00:05:30,960
{\an8}dan sebahagian besar penilaian semula ini
disebabkan oleh kajian
58
00:05:30,960 --> 00:05:33,480
{\an8}PROFESOR GRAEME BARKER
PENGARAH PROJEK GUA SHANIDAR
59
00:05:33,600 --> 00:05:36,440
{\an8}yang dilakukan Ralph Solecki
di Gua Shanidar ini.
60
00:05:42,920 --> 00:05:46,320
{\an8}Ralph Solecki dilahirkan pada tahun 1917.
61
00:05:46,320 --> 00:05:48,840
Dia mati beberapa tahun lalu di usia tua.
62
00:05:49,400 --> 00:05:51,200
Dia sangat kuat.
63
00:05:53,360 --> 00:05:56,200
Dia terpijak periuk api
semasa Perang Dunia Kedua
64
00:05:56,200 --> 00:05:58,200
secara ajaibnya, dia terselamat.
65
00:06:00,840 --> 00:06:04,080
Jelas sekali dia lelaki yang luar biasa.
66
00:06:05,800 --> 00:06:09,080
Saya tak pasti
bagaimana dia tahu tentang Shanidar,
67
00:06:10,160 --> 00:06:12,280
{\an8}tapi dia datang dan bekerja di sini
68
00:06:12,280 --> 00:06:13,800
{\an8}GUA SHANIDAR 1957
69
00:06:13,800 --> 00:06:16,800
{\an8}selama lima musim antara 1951 dan 1960.
70
00:06:23,200 --> 00:06:26,400
Dia membina parit
yang memanjang dari utara ke selatan,
71
00:06:26,400 --> 00:06:28,680
meliputi sebahagian besar lantai gua.
72
00:06:35,560 --> 00:06:37,480
Tapak itu sangat terkenal
73
00:06:38,280 --> 00:06:42,960
kerana dia temui sepuluh lelaki, wanita
dan kanak-kanak Neanderthal di dalamnya.
74
00:06:59,040 --> 00:07:00,360
Ketika itu,
75
00:07:01,760 --> 00:07:03,760
kami masih muda.
76
00:07:07,320 --> 00:07:09,480
Saya lebih kurang
77
00:07:11,080 --> 00:07:12,800
tujuh belas, lapan belas tahun.
78
00:07:16,800 --> 00:07:18,800
Doktor itu mengajar kami.
79
00:07:21,400 --> 00:07:26,280
Banyak batu besar dikeluarkan
dari gua menggunakan bahan letupan.
80
00:07:35,440 --> 00:07:39,560
Mereka temui rangka orang Neanderthal
dan ia peristiwa penting.
81
00:07:42,960 --> 00:07:46,720
Rusuk dan tulang mereka tebal.
82
00:07:47,480 --> 00:07:49,640
Kepala mereka sangat besar.
83
00:07:53,160 --> 00:07:54,000
Tangan mereka...
84
00:07:55,600 --> 00:07:57,760
Setiap aspek mereka luar biasa.
85
00:07:59,280 --> 00:08:02,720
Ini penemuan besar pertama Solecki.
86
00:08:03,760 --> 00:08:06,160
Dia melabelnya sebagai Shanidar 1.
87
00:08:07,280 --> 00:08:11,320
Rangka daripada spesies
yang sangat berbeza dengan kita.
88
00:08:15,920 --> 00:08:19,040
Mereka mempunyai ciri yang lebih tegap.
89
00:08:19,040 --> 00:08:21,880
Supraorbital yang menonjol
dan tengkorak berbentuk unik.
90
00:08:21,880 --> 00:08:23,680
Tengkorak kita sangat bulat.
91
00:08:23,680 --> 00:08:25,240
Mereka pendek dan gempal.
92
00:08:26,400 --> 00:08:30,160
Kita andaikan
mereka tentu ada bahasa tertentu.
93
00:08:32,400 --> 00:08:37,000
Semakin banyak kita tahu tentang mereka,
semakin jelas mereka lebih rumit
94
00:08:37,000 --> 00:08:40,080
daripada yang kita sangka
sekitar 40, 50 tahun lalu.
95
00:08:44,720 --> 00:08:47,360
Kami memanggilnya pokok kehidupan.
96
00:08:48,240 --> 00:08:50,160
Setiap manusia dan setiap haiwan
97
00:08:50,960 --> 00:08:54,120
mewakili dahan pada pokok kehidupan itu.
98
00:08:54,760 --> 00:08:56,440
{\an8}AHLI ARKEOLOGI
99
00:08:56,440 --> 00:08:58,920
{\an8}PENGARAH ANTIKUITI DAN WARISAN SORAN
100
00:08:58,920 --> 00:09:03,520
Kita salah satu dahan
dan orang Neanderthal dahan yang lain.
101
00:09:06,120 --> 00:09:08,240
Di suatu tempat, kita terpisah.
102
00:09:10,600 --> 00:09:12,840
Saya benar-benar rasa
103
00:09:13,480 --> 00:09:17,760
yang saya sedang duduk
di atas rangka saudara saya.
104
00:09:24,920 --> 00:09:28,800
Sekarang ini, kita berada
sekitar 4.5 meter dari permukaan gua.
105
00:09:29,840 --> 00:09:32,600
Beginilah keadaannya
sekitar 45,000 tahun lalu.
106
00:09:33,320 --> 00:09:35,840
Pada kedalaman inilah kami temui
107
00:09:35,840 --> 00:09:38,600
kubur atau rangka Shanidar 1.
108
00:09:46,640 --> 00:09:50,120
{\an8}MENINGGAL DUNIA 45,000 TAHUN LALU
109
00:09:50,960 --> 00:09:54,040
Dia mengalami kecederaan
di bahagian kanan kepalanya.
110
00:09:58,840 --> 00:10:00,600
Serta di mata kirinya,
111
00:10:00,600 --> 00:10:03,240
yang mungkin menyebabkan mata itu buta
112
00:10:03,240 --> 00:10:06,080
dan mungkin berkait
dengan beberapa kecederaan lain.
113
00:10:18,800 --> 00:10:21,400
Tangan kanannya juga lumpuh...
114
00:10:24,720 --> 00:10:29,480
dan patah di beberapa bahagian.
115
00:10:29,480 --> 00:10:30,760
Tapi nampak seperti,
116
00:10:30,760 --> 00:10:34,560
sama ada bahagian bawahnya
sengaja atau tak sengaja dipotong,
117
00:10:34,560 --> 00:10:37,760
menyebabkan dia tiada kanan
dari bahagian atas siku.
118
00:10:40,840 --> 00:10:44,840
Ada juga kecederaan lain.
Lututnya alami artritis yang agak teruk.
119
00:10:50,040 --> 00:10:52,080
Tulang kakinya juga retak.
120
00:10:54,920 --> 00:10:57,560
Jadi, dari segi aktiviti memburu
121
00:10:57,560 --> 00:11:00,880
dia mungkin tak dapat memburu
menggunakan kaedah biasa,
122
00:11:00,880 --> 00:11:03,560
tapi berjaya bertahan
sehingga ke usia tua.
123
00:11:12,520 --> 00:11:15,680
Implikasi penemuan baru itu
sangat mendalam.
124
00:11:20,680 --> 00:11:24,000
Penemuan Shanidar 1
berpotensi membawa perubahan besar
125
00:11:24,000 --> 00:11:25,280
sebab ia menunjukkan
126
00:11:25,280 --> 00:11:28,200
mungkin ada sisi penyayang
dan belas kasihan
127
00:11:28,200 --> 00:11:30,000
dalam masyarakat Neanderthal.
128
00:11:32,520 --> 00:11:36,520
Ini merupakan bukti
individu yang cedera parah
129
00:11:36,520 --> 00:11:39,240
menerima bantuan daripada puak mereka.
130
00:11:47,080 --> 00:11:50,320
Tak lama selepas itu,
Solecki menemui satu lagi rangka
131
00:11:50,320 --> 00:11:53,320
dengan kisah yang sama luar biasanya.
132
00:11:59,760 --> 00:12:04,480
{\an8}MENINGGAL DUNIA 45,000 TAHUN LALU
133
00:12:06,120 --> 00:12:09,480
Shanidar 3 seorang lagi lelaki dewasa
134
00:12:10,440 --> 00:12:12,560
dan dia juga mengalami kecederaan,
135
00:12:12,560 --> 00:12:16,600
termasuk apa yang kelihatan
seperti luka parah pada tulang rusuknya.
136
00:12:18,000 --> 00:12:22,000
Peringatan yang jelas
tentang sisi ganas kehidupan Neolitik.
137
00:12:35,560 --> 00:12:40,400
Menariknya, di bahagian lain gua,
lebih banyak artifak telah ditemui
138
00:12:40,400 --> 00:12:43,640
yang memberikan gambaran
tentang nasib Shanidar 3.
139
00:12:44,840 --> 00:12:48,120
{\an8}Ini antara artifak yang ditemui
dari Gua Shanidar.
140
00:12:49,200 --> 00:12:52,720
Batu besar ini dipanggil "teras"
dan ia sejenis batu buntar.
141
00:12:53,320 --> 00:12:56,720
Ia merupakan batu bulat
yang boleh ditemui di sungai.
142
00:12:56,720 --> 00:13:00,080
Orang Neanderthal ambil batu ini
dengan tujuan
143
00:13:00,080 --> 00:13:04,080
sama ada menjadikannya alatan
atau mengubah bahagian yang terlerai
144
00:13:04,080 --> 00:13:06,840
yang dipanggil "serpihan",
untuk digunakan sebagai alatan.
145
00:13:06,840 --> 00:13:10,480
Semuanya ada di Sungai Zab,
tiga kilometer ke arah sana.
146
00:13:20,800 --> 00:13:24,000
Saya nak buat sesuatu
yang serupa dengan mata lembing.
147
00:13:25,000 --> 00:13:26,040
Pada asasnya,
148
00:13:27,880 --> 00:13:29,360
saya mengetuk hujung batu
149
00:13:30,760 --> 00:13:33,040
dan potong serpihan yang lebih kecil.
150
00:13:33,040 --> 00:13:35,800
Dengan cara ini, saya dapat mengasahnya.
151
00:13:40,400 --> 00:13:44,720
Saya cuma mengasah sedikit saja,
tapi kita boleh nampak ia agak tajam.
152
00:13:46,440 --> 00:13:48,200
Membuat mata lembing begitu
153
00:13:48,200 --> 00:13:51,400
hanya mengambil masa
dalam lima atau enam minit.
154
00:13:52,440 --> 00:13:54,840
Ini senjata berbahaya
di tangan orang yang betul
155
00:13:54,840 --> 00:13:58,000
dan orang yang faham
tentang kegunaan dan tujuannya.
156
00:14:22,040 --> 00:14:24,880
Salah satu perkara menarik
tentang Shanidar 3
157
00:14:24,880 --> 00:14:26,920
terdapatnya luka tusukan.
158
00:14:30,840 --> 00:14:36,080
Ini menunjukkan yang hujung batu,
mungkin dari lembing atau alatan serupa
159
00:14:36,080 --> 00:14:38,560
menembusi sangkar rusuknya.
160
00:14:38,560 --> 00:14:42,360
Ia mungkin menusuk paru-paru
dan menyebabkannya gagal berfungsi.
161
00:15:14,480 --> 00:15:17,440
Luka pada tulang rusuk
konsisten dengan projektil.
162
00:15:21,520 --> 00:15:24,600
Anda boleh bayangkan
alatan seperti lembing dilontar.
163
00:15:33,760 --> 00:15:35,440
Mungkin kemalangan memburu.
164
00:15:37,040 --> 00:15:39,680
Mungkin pergaduhan ganas antara manusia.
165
00:15:44,400 --> 00:15:46,920
Walaupun dengan luka yang begitu dalam,
166
00:15:46,920 --> 00:15:49,000
mereka berjaya bertahan agak lama.
167
00:15:50,560 --> 00:15:53,640
Itu mungkin menunjukkan
yang mereka terima sokongan
168
00:15:53,640 --> 00:15:56,000
dan bantuan untuk merawat kecederaan.
169
00:16:03,360 --> 00:16:08,920
Walaupun cedera parah,
nampaknya Shanidar 3 dan Shanidar 1
170
00:16:08,920 --> 00:16:11,800
telah dirawat oleh orang
di sekeliling mereka.
171
00:16:17,080 --> 00:16:21,040
Ini pandangan baru yang radikal
tentang kehidupan orang Neanderthal.
172
00:16:22,880 --> 00:16:24,200
Di tempat lain pula,
173
00:16:24,200 --> 00:16:27,840
lebih banyak bukti berkaitan
kelakuan mereka ditemui di gua
174
00:16:27,840 --> 00:16:30,600
jauh di barat laut Shanidar.
175
00:16:42,280 --> 00:16:45,400
Setiap bukti baru
berkaitan orang Neanderthal,
176
00:16:46,600 --> 00:16:49,920
menunjukkan wujudnya
sifat kemanusiaan dalam diri mereka.
177
00:16:56,240 --> 00:16:59,160
Tapi perangai mereka
berbeza daripada kita.
178
00:17:02,520 --> 00:17:05,720
Mereka hidup di dunia
yang berbeza daripada dunia kita.
179
00:17:21,920 --> 00:17:24,640
Ini sebahagian daripada Koleksi Krapina.
180
00:17:27,560 --> 00:17:31,360
Koleksi ini berusia dalam 130,000 tahun
181
00:17:31,360 --> 00:17:36,040
dan ini koleksi terbesar orang Neanderthal
yang ditemui dari satu tapak.
182
00:17:40,480 --> 00:17:46,160
Kami menganggarkan mungkin terdapat
sehingga 80 individu Neanderthal.
183
00:17:47,920 --> 00:17:50,160
Kami tak temui jasad yang lengkap,
184
00:17:50,160 --> 00:17:54,880
sebaliknya kami hanya temui
serpihan setiap individu tersebut.
185
00:17:54,880 --> 00:17:56,720
Jadi, itu sangat luar biasa.
186
00:17:57,560 --> 00:18:02,120
{\an8}KURATOR KOLEKSI KRAPINA
MUZIUM SEJARAH SEMULA JADI CROTIA
187
00:18:06,720 --> 00:18:08,240
Pada tulang Krapina,
188
00:18:08,240 --> 00:18:11,560
iaitu kedua-dua tulang tengkorak
dan juga postkranium,
189
00:18:12,160 --> 00:18:16,440
terdapat banyak kesan luka
yang disebabkan oleh manusia.
190
00:18:23,560 --> 00:18:27,600
Ini tulang tibia dan ada kemungkinan
191
00:18:27,600 --> 00:18:30,920
yang ia sengaja dipatahkan,
ia dihancurkan.
192
00:18:32,960 --> 00:18:37,560
Anda juga boleh nampak
kesan luka di sini dan kesan-kesan lain.
193
00:18:39,240 --> 00:18:43,920
Salah satu sebab
anda mungkin patahkan tulang panjang
194
00:18:43,920 --> 00:18:48,400
kerana fungsinya
seperti bekas tulang sumsum.
195
00:18:52,200 --> 00:18:58,400
Ini fibula yang mempunyai
satu lagi kesan menarik
196
00:18:58,400 --> 00:19:00,080
pada permukaan tulangnya.
197
00:19:01,240 --> 00:19:04,600
Itu mungkin kesan
apabila seseorang mengikis
198
00:19:04,600 --> 00:19:10,000
baki daging tulang atau tisu otot tulang.
199
00:19:10,000 --> 00:19:11,160
Sama seperti
200
00:19:11,160 --> 00:19:16,160
apa yang anda lakukan saat menikmati
tulang ayam semasa makan tengah hari.
201
00:19:28,120 --> 00:19:32,920
Apabila anda dengar mereka makan
satu sama lain, anda pasti terus terkejut.
202
00:19:38,160 --> 00:19:42,040
Tapi ia juga menimbulkan persoalan,
"Kanibalisme jenis apa?"
203
00:19:43,560 --> 00:19:45,080
Apa maknanya bagi mereka?
204
00:20:03,240 --> 00:20:06,880
Lihat ini, ia memotong
seperti pisau dapur sebenar.
205
00:20:08,880 --> 00:20:11,120
- Mudah saja.
- Ya, mudah saja.
206
00:20:11,840 --> 00:20:13,080
{\an8}DR. ANKICA OROS SRŠEN
207
00:20:13,080 --> 00:20:16,080
{\an8}RAKAN PENYELIDIK
AKADEMI SAINS DAN SENI CROATIA
208
00:20:16,080 --> 00:20:21,680
Dengan mencipta semula alatan dan teknik,
209
00:20:22,280 --> 00:20:25,600
kami cuba memahami proses pemikiran mereka
210
00:20:25,600 --> 00:20:29,920
dan membongkar
aspek kognitif yang terlibat.
211
00:20:30,920 --> 00:20:34,000
Apa yang berbeza
cumalah terdapat kesan luka
212
00:20:34,000 --> 00:20:36,920
berhampiran dengan tapak artikulasi.
213
00:20:36,920 --> 00:20:40,400
Apa yang peliknya
dengan rangka manusia di Krapina,
214
00:20:40,400 --> 00:20:43,960
terdapat kesan luka
di sepanjang tulang panjang.
215
00:20:43,960 --> 00:20:47,160
Seolah-olah ada orang mengikisnya
secara berterusan.
216
00:20:47,160 --> 00:20:48,080
Ya.
217
00:20:49,440 --> 00:20:54,080
Saya tak boleh bayangkan buat begini
kepada orang yang saya kenal.
218
00:21:00,440 --> 00:21:04,360
Jadi, inilah tengkorak
Krapina 3 yang terkenal itu.
219
00:21:05,560 --> 00:21:11,040
Ini spesimen kranial yang paling lengkap
220
00:21:11,520 --> 00:21:16,160
dalam seluruh koleksi
dan ia satu-satunya yang ada wajah.
221
00:21:21,200 --> 00:21:24,040
Kami percaya individu ini seorang wanita.
222
00:21:24,040 --> 00:21:27,080
Pemudi Neanderthal
yang berusia sekitar 20-an.
223
00:21:29,000 --> 00:21:31,680
Apa yang sangat menariknya
pada tulang dahi,
224
00:21:31,680 --> 00:21:36,560
terdapat kira-kira 40 kesan luka
dalam satu siri.
225
00:21:40,440 --> 00:21:43,000
Terdapat kesungguhan
226
00:21:43,000 --> 00:21:47,680
untuk membuat 40 kesan luka
secara perlahan dan sangat rapat.
227
00:21:48,960 --> 00:21:51,320
Walaupun mereka makan tulang ini,
228
00:21:51,320 --> 00:21:54,920
saya rasa bukan sebab mereka kelaparan.
229
00:21:57,680 --> 00:22:00,520
Ia kelakuan yang sangat rumit.
230
00:22:09,920 --> 00:22:14,560
Mungkin dengan memakan daging
orang yang mereka kenali,
231
00:22:15,480 --> 00:22:20,880
mereka mahukan kebaikan,
sifat yang mereka kagumi dalam diri orang
232
00:22:20,880 --> 00:22:23,720
yang berkongsi hidup dengan mereka.
233
00:22:26,800 --> 00:22:29,360
Dalam contoh etnografi yang kita tahu,
234
00:22:29,920 --> 00:22:33,640
sehinggalah baru-baru ini,
mereka makan orang tersayang
235
00:22:33,640 --> 00:22:38,640
kerana dengan memakan daging mereka,
mereka cuba mengambil sesuatu
236
00:22:38,640 --> 00:22:41,800
yang boleh diwariskan ke generasi lain.
237
00:22:41,800 --> 00:22:43,520
Ia seperti satu legasi.
238
00:22:47,680 --> 00:22:50,960
Saya tak boleh kata
inilah yang menjadi pendorong
239
00:22:50,960 --> 00:22:55,520
di sebalik sifat kanibalisme mereka,
tapi ia satu lagi kemungkinan.
240
00:23:01,880 --> 00:23:04,400
Cara orang Neanderthal melayan si mati
241
00:23:04,400 --> 00:23:07,560
mendedahkan kerumitan
proses pemikiran mereka.
242
00:23:13,200 --> 00:23:15,600
Ini paling jelas difahami
243
00:23:15,600 --> 00:23:18,880
dalam penemuan Ralph Solecki
yang paling terkenal,
244
00:23:19,960 --> 00:23:25,800
Shanidar 4 atau yang dikenali
sebagai "Pengebumian Bunga."
245
00:23:30,280 --> 00:23:31,960
Di dalam gua ini,
246
00:23:33,520 --> 00:23:36,960
kami temui sembilan orang Neanderthal,
247
00:23:36,960 --> 00:23:39,680
dua daripadanya penemuan paling penting.
248
00:23:39,680 --> 00:23:42,880
{\an8}Shanidar 1 ditemui di sana,
pada kedalaman lima meter,
249
00:23:42,880 --> 00:23:44,800
{\an8}PROFESOR RALPH SOLECKI
GUA SHANIDAR, 1994
250
00:23:44,800 --> 00:23:49,760
{\an8}dan satu lagi di sini, Shanidar 4,
ditemui pada kedalaman tujuh meter.
251
00:23:50,880 --> 00:23:53,320
{\an8}Ralph Solecki
antara ahli arkeologi terhebat di dunia.
252
00:23:53,320 --> 00:23:55,320
{\an8}PROFESOR CHRIS HUNT
PAKAR GEOARKEOLOGI
253
00:23:55,320 --> 00:23:57,200
{\an8}Tak syak lagi dan dia pandai bercerita.
254
00:23:57,200 --> 00:24:03,840
Ini mungkin menunjukkan
tanda-tanda pertama evolusi rohani
255
00:24:04,360 --> 00:24:07,280
dan mungkin pergolakan agama.
256
00:24:13,680 --> 00:24:17,880
{\an8}'PENGEBUMIAN BUNGA'
257
00:24:17,880 --> 00:24:22,680
{\an8}Pengebumian Bunga merupakan
momen penting kerana ia melibatkan
258
00:24:22,680 --> 00:24:25,320
{\an8}jasad orang Neanderthal
yang hampir lengkap
259
00:24:25,320 --> 00:24:27,160
{\an8}MENINGGAL DUNIA 75,000 TAHUN LALU
260
00:24:27,160 --> 00:24:28,440
{\an8}yang jarang ditemui.
261
00:24:30,400 --> 00:24:33,520
Ia disampel untuk mengekstrak debunga
262
00:24:33,520 --> 00:24:36,800
yang agak radikal
untuk dilakukan pada masa itu.
263
00:24:36,800 --> 00:24:41,000
Kami temui debunga
yang diekstrak dari tanah,
264
00:24:41,000 --> 00:24:42,560
sesuatu seperti ini.
265
00:24:43,320 --> 00:24:47,400
Debunga ini menunjukkan
terdapat lapan jenis bunga,
266
00:24:47,400 --> 00:24:50,560
yang kami rasa
dikebumikan bersama individu itu.
267
00:24:54,400 --> 00:24:57,560
Dia tak cakap,
"Mereka adakan upacara pengebumian,"
268
00:24:57,560 --> 00:25:00,840
tapi maksudnya membayangkan idea itu.
269
00:25:02,840 --> 00:25:05,480
{\an8}Ketika di zaman ais dulu,
dalam keadaan sedih
270
00:25:05,480 --> 00:25:09,800
{\an8}seseorang telah merentasi pergunungan
untuk mengumpul bunga.
271
00:25:14,520 --> 00:25:19,560
Orang awam sentiasa beranggapan
kehidupan orang Neanderthal tak menarik.
272
00:25:19,560 --> 00:25:22,920
Mereka hodoh.
Mereka tiada perasaan mendalam.
273
00:25:22,920 --> 00:25:24,720
Intelek mereka tak tinggi.
274
00:25:29,240 --> 00:25:32,560
Di sini ada individu
yang penyayang dan sensitif.
275
00:25:36,920 --> 00:25:39,040
Kisahnya dicetak di dada-dada akhbar
276
00:25:40,160 --> 00:25:43,880
sebab orang Neanderthal yang bersedih ini
mengumpul bunga-bunga
277
00:25:43,880 --> 00:25:47,640
dari lereng bukit
untuk beri penghormatan kepada si mati.
278
00:25:59,000 --> 00:26:01,000
Inilah "Orang Bunga" pertama,
279
00:26:01,960 --> 00:26:05,800
penemuan yang tak pernah berlaku
dalam bidang arkeologi.
280
00:26:44,720 --> 00:26:48,080
Selama bertahun-tahun
selepas penemuan Shanidar 4
281
00:26:49,520 --> 00:26:52,960
teori Pengebumian Bunga
telah mendapat kecaman.
282
00:27:01,200 --> 00:27:03,160
Seseorang yang mengkaji jird,
283
00:27:03,160 --> 00:27:07,440
mamalia kecil yang suka menggali,
nampak seperti hamster dengan ekor,
284
00:27:08,120 --> 00:27:12,720
mendapati jird membawa bunga
ke dalam lubang untuk memakannya.
285
00:27:16,200 --> 00:27:18,840
Jadi, itu merupakan satu halangan besar,
286
00:27:18,840 --> 00:27:23,840
terutamanya kerana Solecki perasan sesuatu
yang kelihatan seperti lubang haiwan.
287
00:27:27,840 --> 00:27:29,800
Tapi pasukan itu temui bukti baru
288
00:27:29,800 --> 00:27:33,680
yang menunjukkan
Solecki sebahagiannya betul.
289
00:27:35,120 --> 00:27:38,120
Kawasan ini didiami oleh dubuk, serigala
290
00:27:38,120 --> 00:27:40,840
dan harimau bintang sehingga ke hari ini.
291
00:27:40,840 --> 00:27:42,720
Jika mereka tinggalkan mayat,
292
00:27:42,720 --> 00:27:46,040
pasti sesuatu akan datang dan memakannya.
293
00:28:00,360 --> 00:28:05,200
Mayat-mayat ini dalam keadaan
yang lengkap dan tidak disentuh.
294
00:28:07,920 --> 00:28:10,800
Dalam erti kata lain,
mayat-mayat ini dilindungi.
295
00:28:16,760 --> 00:28:22,680
Saya rasa mereka mungkin mengambil dahan
296
00:28:24,280 --> 00:28:29,400
dan membina halangan
untuk lindungi mayat daripada haiwan liar.
297
00:28:32,440 --> 00:28:39,280
Cebisan tumbuhan dan debunga jatuh
ke dalam sangkar rusuk mayat
298
00:28:39,280 --> 00:28:40,640
saat ia terurai.
299
00:28:44,440 --> 00:28:49,040
Saya rasa kisah Solecki
merupakan kisah yang hebat.
300
00:28:52,000 --> 00:28:55,520
Saya rasa kita mempunyai maklumat
yang mencukupi sekarang
301
00:28:55,520 --> 00:28:58,040
untuk memahami yang cerita itu tak tepat
302
00:28:59,280 --> 00:29:00,760
dalam apa cara sekalipun.
303
00:29:08,720 --> 00:29:15,160
Tapi saya rasa idea
orang Neanderthal menjaga si mati,
304
00:29:15,160 --> 00:29:17,240
mungkin juga melindungi mereka...
305
00:29:21,520 --> 00:29:23,880
sebenarnya tak terlalu jauh pun,
306
00:29:24,960 --> 00:29:28,400
daripada apa yang dia kata.
307
00:29:33,560 --> 00:29:38,600
Ralph Solecki membuat penemuan
Pengebumian Bunga pada tahun 1960.
308
00:29:40,600 --> 00:29:43,200
Dia merancang
untuk kembali tahun berikutnya,
309
00:29:43,680 --> 00:29:47,280
tapi dia takkan menggali di Shanidar lagi.
310
00:29:55,520 --> 00:29:57,000
{\an8}PERANG IRAQ-KURDI PERTAMA
311
00:29:57,000 --> 00:30:01,480
Orang Kurdi menguasai pergunungan hingga
tak dapat diakses kereta kebal Iraq.
312
00:30:03,480 --> 00:30:04,320
{\an8}PERANG TELUK
313
00:30:04,320 --> 00:30:07,640
{\an8}Ini bukan Amerika Syarikat menentang Iraq.
314
00:30:08,360 --> 00:30:09,320
{\an8}Debum! Terkena.
315
00:30:09,320 --> 00:30:11,960
{\an8}Tapi Iraq menentang dunia.
316
00:30:16,920 --> 00:30:18,720
{\an8}PERANG IRAQ
317
00:30:19,520 --> 00:30:22,320
Inilah rupa perubahan rejim.
318
00:30:25,360 --> 00:30:26,760
Saddam sudah tiada.
319
00:30:27,360 --> 00:30:29,080
{\an8}PERANG MENENTANG NEGARA ISLAM
320
00:30:29,080 --> 00:30:30,680
{\an8}Diserang senjata moden,
321
00:30:30,680 --> 00:30:34,520
khalifah yang kejam itu
kini dikepung oleh askar-askar ini.
322
00:30:40,240 --> 00:30:45,680
Pada awal tahun 2010-an,
disebabkan keadaan semakin reda...
323
00:30:46,160 --> 00:30:48,760
Negara Islam ini di ambang kehancurannya.
324
00:30:49,520 --> 00:30:52,880
...pihak kerajaan wilayah Kurdi
bertemu Profesor Graeme Barker
325
00:30:53,480 --> 00:30:56,920
untuk memulakan penggalian baru
di Gua Shanidar.
326
00:30:59,080 --> 00:31:01,720
Kami tak menjangkakan
akan temui rangka orang Neanderthal,
327
00:31:01,720 --> 00:31:05,960
itu bukan matlamat projek,
sebaliknya untuk mengembangkan kajian
328
00:31:05,960 --> 00:31:07,400
yang dilakukan Solecki.
329
00:31:09,840 --> 00:31:12,600
Jadi, ia menjadi satu kejutan besar
330
00:31:12,600 --> 00:31:18,200
apabila pasukan itu menemui rangka
orang Neanderthal yang pertama pada 2018
331
00:31:18,200 --> 00:31:21,960
dalam tempoh lebih seperempat abad.
332
00:31:24,960 --> 00:31:27,920
Bahagian pertama ditemui
adalah serpihan tengkorak,
333
00:31:27,920 --> 00:31:31,480
ia sangat mengujakan.
Ia sebahagian daripada soket mata.
334
00:31:34,920 --> 00:31:39,240
Ia mempunyai ciri-ciri
orang Neanderthal yang jelas,
335
00:31:39,240 --> 00:31:42,000
supraorbital orang Neanderthal
lebih menonjol.
336
00:31:45,880 --> 00:31:48,560
Betul-betul di bawahnya,
terdapat lengan kiri.
337
00:31:50,000 --> 00:31:52,840
Lengan kirinya dibengkokkan ke bawah,
338
00:31:52,840 --> 00:31:56,120
seperti menyilang badan
dan diletakkan di bawah kepala.
339
00:31:59,160 --> 00:32:01,280
Pentarikhan moden mengkategorikannya
340
00:32:01,280 --> 00:32:04,360
antara penemuan tertua Solecki.
341
00:32:07,040 --> 00:32:10,040
{\an8}MENINGGAL DUNIA 75,000 TAHUN LALU
342
00:32:10,040 --> 00:32:15,760
{\an8}Saya rasa sukar
untuk kita membayangkan 75,000 tahun lalu.
343
00:32:17,120 --> 00:32:19,280
Berdasarkan pengetahuan
sejarah bertulis kita
344
00:32:19,280 --> 00:32:20,920
ia mungkin seperti masa yang lama,
345
00:32:20,920 --> 00:32:24,560
tapi itu cuma sebahagian kecil
daripada sejarah spesies kita.
346
00:32:34,120 --> 00:32:38,120
Apabila memikirkan apa yang berlaku
di dunia dalam tempoh masa itu,
347
00:32:38,120 --> 00:32:40,160
orang Neanderthal telah lenyap,
348
00:32:40,160 --> 00:32:43,080
manusia moden menjajah dunia
dan membawa pelbagai kesan.
349
00:32:44,560 --> 00:32:48,360
Pertanian, bandar, urbanisme.
Kolonialisme Eropah.
350
00:32:49,800 --> 00:32:50,680
{\an8}IKATAN LIBERTY
351
00:32:50,680 --> 00:32:53,200
Kekejaman abad ke-20.
352
00:33:12,720 --> 00:33:14,200
Sepanjang semua kejadian ini...
353
00:33:16,680 --> 00:33:17,920
di situ dia disemadi...
354
00:33:23,240 --> 00:33:26,120
leper seperti pankek...
355
00:33:30,640 --> 00:33:32,440
di bawah batu besar.
356
00:33:34,520 --> 00:33:38,080
Walaupun menghadapi banyak cabaran,
kami berjaya menemuinya.
357
00:33:50,760 --> 00:33:54,360
Ia sememangnya penemuan seumur hidup
Benar-benar mengejutkan.
358
00:34:00,640 --> 00:34:02,880
Tengkorak itu sendiri hancur berkecai.
359
00:34:02,880 --> 00:34:05,880
Jadi, seluruh tengkorak itu meleper
360
00:34:05,880 --> 00:34:08,200
dan mungkin setebal dua
atau tiga sentimeter.
361
00:34:12,960 --> 00:34:14,200
Sangat hancur.
362
00:34:15,920 --> 00:34:17,160
Dan sangat rapuh.
363
00:34:21,440 --> 00:34:27,080
Malah sapuan berus pun mampu menyebabkan
serpihan tulang itu hancur dan lenyap.
364
00:34:27,080 --> 00:34:29,480
Jadi, anda perlu berhati-hati.
365
00:34:29,480 --> 00:34:30,560
Serpihan apa itu?
366
00:34:31,120 --> 00:34:33,240
Itu bahagian depan rahang bawah
367
00:34:34,640 --> 00:34:38,000
dan kebanyakan gigi bawah,
tapi bukan semuanya.
368
00:34:38,000 --> 00:34:41,200
Kami asingkan dalam kepingan kecil
dengan sedimennya
369
00:34:41,200 --> 00:34:43,200
untuk bantu mengekalkannya.
370
00:34:45,240 --> 00:34:47,840
Ia sangat sukar dan atas sebab yang kukuh.
371
00:34:48,320 --> 00:34:49,800
Anda hanya ada satu peluang.
372
00:34:50,440 --> 00:34:52,840
Arkeologi, sifatnya merosakkan.
373
00:34:53,880 --> 00:34:55,360
Selepas anda menggalinya,
374
00:34:56,200 --> 00:34:57,680
anda tak boleh buat lagi.
375
00:35:02,920 --> 00:35:06,400
Bungkusan-bungkusan kecil itu
kemudiannya dibawa balik ke UK
376
00:35:07,280 --> 00:35:09,240
agar kami boleh cantumkan semula.
377
00:35:19,560 --> 00:35:24,400
UNIVERSITI CAMBRIDGE
UNITED KINGDOM
378
00:35:26,760 --> 00:35:28,920
Pasukan kami kecil, tapi hebat.
379
00:35:29,760 --> 00:35:31,480
Ahlinya dari seluruh pelosok dunia.
380
00:35:35,160 --> 00:35:39,240
Selepas bersihkan dan kuatkan tulang,
saya kumpulkan serpihan itu
381
00:35:39,240 --> 00:35:43,800
dan saya mulakan proses pemulihan
yang menyerupai susun suai gambar besar.
382
00:35:43,800 --> 00:35:46,040
{\an8}DR. LUCÍA LÓPEZ-POLÍN
383
00:35:46,040 --> 00:35:48,560
{\an8}KONSERVATOR
PROJEK GUA SHANIDAR
384
00:35:48,560 --> 00:35:51,720
Serpihan pertama
merupakan bahagian yang mudah.
385
00:35:54,080 --> 00:35:56,240
Kemudian ia menjadi semakin rumit.
386
00:36:00,720 --> 00:36:02,640
Anda perlukan kesabaran...
387
00:36:05,800 --> 00:36:09,760
kerana anda sedang mengendalikan
spesimen yang sangat unik.
388
00:36:12,280 --> 00:36:14,280
Tanggungjawabnya lebih besar.
389
00:36:16,200 --> 00:36:18,200
Jika tengkorak itu boleh dicantum semula,
390
00:36:19,000 --> 00:36:22,800
pasukan itu berharap
untuk membina semula wajah Shanidar Z.
391
00:36:25,560 --> 00:36:29,400
Bahagian lain tengkorak itu
mengandungi lebih banyak petunjuk.
392
00:36:31,760 --> 00:36:34,040
Hari ini saya mengumpulkan plak gigi
393
00:36:34,040 --> 00:36:37,160
yang terbentuk pada gigi
individu Shanidar Z.
394
00:36:45,840 --> 00:36:49,240
Plak gigi adalah kerak pada gigi anda.
395
00:36:49,240 --> 00:36:50,160
{\an8}DR. AMANDA HENRY
396
00:36:50,160 --> 00:36:52,960
{\an8}Itu yang doktor gigi anda
buang setahun sekali.
397
00:36:55,320 --> 00:36:57,760
Ia terbentuk secara semula jadi
di dalam mulut
398
00:36:57,760 --> 00:37:02,080
dan apabila ia terbentuk, ia memerangkap
semua yang masuk ke dalam mulut.
399
00:37:03,280 --> 00:37:06,880
Jadi, kami boleh dapat banyak maklumat
daripada bahan ini.
400
00:37:31,560 --> 00:37:34,560
Terdapat tanggapan umum sejak dulu lagi
401
00:37:34,560 --> 00:37:38,880
bahawa orang Neanderthal
merupakan pemburu mahir
402
00:37:38,880 --> 00:37:41,760
yang hanya makan daging saja.
403
00:37:48,440 --> 00:37:54,200
Hanya dalam 10 hingga 20 tahun
yang lalu kita mula menyedari
404
00:37:54,200 --> 00:37:57,880
orang Neanderthal juga memakan tumbuhan.
405
00:38:10,440 --> 00:38:13,320
Mengetahui cara mengubah sesuatu
yang beracun apabila mentah
406
00:38:13,320 --> 00:38:16,640
menjadi sesuatu yang berkhasiat
dan boleh dimakan,
407
00:38:17,640 --> 00:38:20,480
ia sesuatu yang perlu dipelajari
sepanjang hayat.
408
00:38:24,640 --> 00:38:30,800
Jika kita ambil
pencari makanan moden sebagai contoh,
409
00:38:30,800 --> 00:38:33,480
orang yang pakar dalam mengumpul ilmu
410
00:38:33,480 --> 00:38:34,520
mungkin wanita.
411
00:38:42,520 --> 00:38:47,200
Dengan mengkaji jenis tumbuhan
yang orang Neanderthal makan,
412
00:38:51,760 --> 00:38:57,360
kita mungkin dapat melihat peranan wanita
dalam masyarakat mereka.
413
00:39:03,560 --> 00:39:06,080
Kita takkan tahu seluruh kisah, nama,
414
00:39:07,120 --> 00:39:08,680
harapan dan impian mereka.
415
00:39:11,960 --> 00:39:15,080
Tapi sangat menarik
untuk terlibat dalam projek
416
00:39:15,080 --> 00:39:20,000
di mana anda dapat mendedahkan
walaupun secebis kecil kehidupan mereka.
417
00:39:28,560 --> 00:39:31,120
Anda tertanya-tanya, "Siapa orang ini?
418
00:39:31,120 --> 00:39:34,000
Bagaimana sifat mereka?
Apa kisah hidup mereka?
419
00:39:34,000 --> 00:39:35,920
Bagaimana mereka berada di sini?"
420
00:39:40,160 --> 00:39:42,760
Saya rasa sangat sukar untuk membayangkan
421
00:39:42,760 --> 00:39:46,960
bagaimana rupa seseorang
berdasarkan tengkorak mereka.
422
00:39:49,280 --> 00:39:51,160
Di sinilah kepakaran luar biasa
423
00:39:51,160 --> 00:39:53,400
orang seperti
adik-beradik Kennis diperlukan.
424
00:39:56,640 --> 00:39:59,520
BELANDA
425
00:40:04,800 --> 00:40:07,920
Ini sampel tengkorak
yang Emma hantar kepada kami.
426
00:40:07,920 --> 00:40:11,760
Ini tengkorak yang hampir lengkap
dan dicetak dengan baik.
427
00:40:11,760 --> 00:40:14,080
- Sekarang kita boleh jumpa dia.
- Wah.
428
00:40:14,080 --> 00:40:15,640
{\an8}Kami adik-beradik Kennis.
429
00:40:15,640 --> 00:40:17,400
{\an8}ARTIS PEMBINAAN SEMULA PALEO
430
00:40:17,400 --> 00:40:20,960
{\an8}Kami kembar yang terpesona
dengan evolusi manusia.
431
00:40:20,960 --> 00:40:24,640
Tengoklah hidung ini.
Nampak seperti hidung orang Neanderthal,
432
00:40:24,640 --> 00:40:28,440
tapi bahagian hidung
sebelah lagi sangat sempit.
433
00:40:28,440 --> 00:40:31,160
Kami bina semula
manusia purba yang sudah pupus.
434
00:40:31,160 --> 00:40:32,960
Kami cuba tunjuk kepada orang
435
00:40:32,960 --> 00:40:37,400
bagaimana rupa nenek moyang awal mereka
dalam kehidupan sebenar.
436
00:40:37,400 --> 00:40:40,480
- Mata besar, muka lonjong, hidung kecil.
- Mata besar, ya.
437
00:40:40,480 --> 00:40:46,200
Ia nampak seperti cermin mata.
Cermin mata besar ini seperti...
438
00:40:46,200 --> 00:40:49,120
Jika letak rahang bawah di bawah,
nampak seperti...
439
00:40:50,160 --> 00:40:52,000
Kami bukan pelajar pandai.
440
00:40:52,000 --> 00:40:53,600
Kami tak banyak membaca.
441
00:40:53,600 --> 00:40:57,240
Kami pergi ke perpustakaan dan nampak
gambar orang Neanderthal yang cantik.
442
00:40:59,240 --> 00:41:01,760
Kami serta-merta nampak
gigi-gigi rosak itu dan kagum!
443
00:41:01,760 --> 00:41:03,840
- Gigi yang hebat.
- Orang Neanderthal biasa.
444
00:41:03,840 --> 00:41:07,640
- Gigi mereka seperti pemegang. Ya.
- Pemegang. Seperti alatan.
445
00:41:07,640 --> 00:41:09,040
Kami rasa itu menarik.
446
00:41:09,040 --> 00:41:13,560
Bagaimana muka beruk,
boleh bertukar menjadi muka manusia?
447
00:41:21,200 --> 00:41:22,800
Bagi kami, apa yang menarik
448
00:41:22,800 --> 00:41:26,120
tentang orang Neanderthal,
mereka ada hidung yang besar,
449
00:41:27,200 --> 00:41:28,640
muka sembap yang besar.
450
00:41:29,360 --> 00:41:33,800
Dalam evolusi manusia,
tiada muka yang sebesar dan sepelik itu.
451
00:41:34,920 --> 00:41:36,480
Jadi, hebat untuk dilihat.
452
00:41:46,000 --> 00:41:50,120
Kebanyakannya kami terima tengkorak
yang dah hancur teruk.
453
00:41:51,640 --> 00:41:53,400
Kami akan membina semula
454
00:41:53,400 --> 00:41:56,840
dan kami akan melengkapkannya
menggunakan kaedah forensik.
455
00:42:04,040 --> 00:42:07,920
Selepas tengkorak itu lengkap,
kami letakkan ketebalan tisu,
456
00:42:09,120 --> 00:42:10,800
otot dan daging ke atasnya.
457
00:42:14,040 --> 00:42:16,840
Kami mengisinya
dengan sejenis lapisan kulit.
458
00:42:20,080 --> 00:42:24,280
{\an8}Saya nak mereka nampak seperti manusia,
tak terlalu kejam atau klise.
459
00:42:24,280 --> 00:42:25,640
{\an8}ARTIS PEMBINAAN SEMULA PALEO
460
00:42:42,840 --> 00:42:43,880
Ya, masuklah.
461
00:42:46,880 --> 00:42:49,240
Saya harap ramai orang tengok muka ini
462
00:42:49,240 --> 00:42:51,880
dan mungkin lihat betapa peliknya ia.
463
00:42:53,520 --> 00:42:56,040
Mereka ada ciri-ciri yang pelik.
464
00:42:57,840 --> 00:43:01,120
Itu sangat menarik
kerana saiz otaknya sama dengan kita.
465
00:43:01,120 --> 00:43:04,360
Mereka manusia seperti kita,
tapi masih ada perbezaan
466
00:43:04,360 --> 00:43:06,840
dan itu menarik, kenapa mereka berbeza?
467
00:43:09,240 --> 00:43:12,000
Ia sejenis evolusi
yang selari dengan kita.
468
00:43:13,640 --> 00:43:15,480
- Baiklah.
- Ya, baiklah. Okey.
469
00:43:15,480 --> 00:43:18,880
Kenapa seorang dah pupus
dan seorang masih lagi hidup?
470
00:43:18,880 --> 00:43:22,000
Menarik. Mereka seperti versi lain kita.
471
00:43:29,360 --> 00:43:32,280
Mengikut sejarah, "versi lain kita" ini
472
00:43:32,280 --> 00:43:35,960
dianggap tak sebijak spesies kita sendiri.
473
00:43:42,040 --> 00:43:48,680
Hanya Homo sapiens yang mampu
berimaginasi, berkreativiti dan mencipta.
474
00:44:00,840 --> 00:44:03,080
Tapi prasangka ini telah dimusnahkan
475
00:44:03,080 --> 00:44:09,320
oleh penemuan di sebuah gua rahsia
yang luar biasa di Perancis.
476
00:44:11,040 --> 00:44:14,960
{\an8}PERANCIS
477
00:44:22,800 --> 00:44:26,840
Mula-mula, kami masuk ke ruang sempit ini.
478
00:44:29,680 --> 00:44:33,200
Anda perlu berhati-hati
dengan cara anda memasukinya.
479
00:44:33,200 --> 00:44:35,480
Tolak beg anda di depan anda.
480
00:44:56,480 --> 00:44:58,440
Di sana anda memasuki dunia lain.
481
00:45:14,520 --> 00:45:17,440
Memang di luar kebiasaan
untuk masuk ke dalam gua.
482
00:45:23,480 --> 00:45:26,800
Tempat ini ditakuti orang.
483
00:45:35,360 --> 00:45:37,000
Terutamanya dasar gua.
484
00:45:50,880 --> 00:45:52,240
{\an8}Gua itu dah lama wujud.
485
00:45:52,240 --> 00:45:54,120
{\an8}DR. SOPHIE VERHEYDEN
AHLI GEOLOGI
486
00:45:55,320 --> 00:45:57,160
Mungkin sejuta tahun.
487
00:45:58,120 --> 00:46:01,160
Itu juga yang anda rasa
apabila anda masuk ke sana.
488
00:46:02,120 --> 00:46:06,040
Persekitaran yang telah menyaksikan
sejarah yang sangat panjang.
489
00:46:10,480 --> 00:46:14,800
Apabila anda masuk lebih jauh,
anda akan temui sebuah tasik yang tenang.
490
00:46:20,160 --> 00:46:22,240
Gua ini dibentuk oleh air
491
00:46:23,160 --> 00:46:28,440
yang menitik ke dalam dan membentuk
stalagmit dan stalaktit yang amat cantik.
492
00:46:34,120 --> 00:46:36,000
Apa yang sangat menariknya,
493
00:46:37,680 --> 00:46:40,320
anda akan nampak corak tertentu.
494
00:46:41,840 --> 00:46:43,720
Ia membentuk bulatan.
495
00:46:55,120 --> 00:46:58,040
Ia takkan dapat dilihat
di dalam gua semula jadi.
496
00:47:07,000 --> 00:47:08,240
Ia sangat kemas.
497
00:47:11,800 --> 00:47:13,600
{\an8}Terdapat helah seni bina.
498
00:47:13,600 --> 00:47:15,920
{\an8}PROFESOR JACQUES JAUBERT
AHLI ARKEOLOGI
499
00:47:24,240 --> 00:47:28,520
Kepingan kecil digunakan
untuk menyokong stalagmit besar.
500
00:47:32,000 --> 00:47:35,840
Semua itu tersusun
dan dirancang sepenuhnya.
501
00:47:46,480 --> 00:47:52,040
Bagi ahli arkeologi, ia agak unik.
Tiada yang setara dengannya.
502
00:48:02,000 --> 00:48:04,720
Dalam struktur bulat terbesar di sana,
503
00:48:04,720 --> 00:48:09,120
terdapat pendiangan yang dibuat
dengan baik daripada stalagmit.
504
00:48:12,280 --> 00:48:15,520
Di sini ada perubahan haba,
tapi ia bukan satu-satunya.
505
00:48:15,520 --> 00:48:20,280
- Ada banyak... Kita setuju, itu pendiangan.
- Itu pendiangan.
506
00:48:20,280 --> 00:48:21,360
Itu pendiangan.
507
00:48:24,760 --> 00:48:30,600
Terdapat beberapa tempat di sini
di mana kebakaran pernah berlaku.
508
00:48:33,360 --> 00:48:34,400
Nombor 38,
509
00:48:34,400 --> 00:48:37,840
sepanjang tengah.
510
00:48:37,840 --> 00:48:40,560
Ia seperti yang kita buat
semasa berkhemah,
511
00:48:40,560 --> 00:48:46,040
kita akan ambil kayu
dan buat pendiangan, dalam bentuk tipi,
512
00:48:46,040 --> 00:48:47,920
seperti bentuk tirus.
513
00:48:47,920 --> 00:48:51,280
Ini sangat mengujakan,
kita boleh nampak kesan jelaga,
514
00:48:51,280 --> 00:48:53,520
perubahan haba.
515
00:48:53,520 --> 00:48:56,280
Ada jelaga hitam, merah dan ungu.
516
00:49:03,600 --> 00:49:07,760
Jelas sekali, dalam semua
populasi tradisional atau prasejarah,
517
00:49:07,760 --> 00:49:10,160
kita tahu api mempunyai nilai simbolik.
518
00:49:32,560 --> 00:49:38,200
Kami jumpa cebisan kayu
yang sangat kecil di atas tanah.
519
00:49:41,040 --> 00:49:44,760
Mungkin mereka masuk
ke dalam gua dengan obor.
520
00:49:50,400 --> 00:49:54,600
Sangat berbahaya berada
di tengah-tengah gua tanpa cahaya.
521
00:49:56,480 --> 00:49:58,840
Anda perlu berkomunikasi dengan baik.
522
00:50:10,960 --> 00:50:13,760
Anda perlu mahir menggunakan api
523
00:50:18,520 --> 00:50:19,480
dan pencahayaan.
524
00:50:27,080 --> 00:50:30,640
Jadi, idea pertama
adalah menentukan tarikh struktur ini.
525
00:50:43,240 --> 00:50:46,080
Ini merupakan teras Gua Bruniquel
526
00:50:46,080 --> 00:50:51,200
dan teras ini dapat beritahu kita
usia struktur ini.
527
00:50:54,760 --> 00:50:57,280
Dengan mengkaji enam teras berbeza,
528
00:50:57,280 --> 00:51:02,600
kami dapat menentukan usianya
dengan sangat tepat iaitu 176,500 tahun.
529
00:51:03,240 --> 00:51:06,640
Ini sangat menakjubkan.
530
00:51:12,000 --> 00:51:16,360
Sekitar 175,000 tahun lalu di Eropah,
hanya ada orang Neanderthal.
531
00:51:18,280 --> 00:51:22,400
Bruniquel merupakan binaan tertua
di dunia yang boleh anda lihat.
532
00:51:31,480 --> 00:51:34,400
Sangat beremosi
apabila melihat struktur ini,
533
00:51:34,400 --> 00:51:38,000
terutamanya apabila
anda tahu ia sangat tua.
534
00:51:51,280 --> 00:51:56,600
Persoalan yang sering muncul,
"Apa tujuan struktur itu?"
535
00:52:20,480 --> 00:52:23,800
Bulatan itu seperti dunia.
536
00:52:23,800 --> 00:52:27,760
Konsepnya seperti, anda di dalam dunia
ataupun di luar dunia.
537
00:52:30,760 --> 00:52:35,080
Dalam kalangan Orang Asli Amerika,
penemuan bulatan-bulatan begini
538
00:52:35,080 --> 00:52:38,880
menunjukkan wujudnya hubungan
dengan semangat yang lebih tinggi.
539
00:52:49,720 --> 00:52:51,760
Adakah ini permulaan agama?
540
00:53:01,400 --> 00:53:05,640
Ini soalan penting,
tapi sukar untuk dijawab.
541
00:53:20,400 --> 00:53:25,400
Semakin banyak
kami mengkaji orang Neanderthal,
542
00:53:27,320 --> 00:53:30,160
sebagai manusia purba
543
00:53:33,080 --> 00:53:38,000
semakin banyak persamaannya
dengan manusia moden.
544
00:53:52,440 --> 00:53:54,240
Oleh itu, melalui Bruniquel,
545
00:53:55,760 --> 00:54:02,440
kita dapat melihat kaitan hubungan
dengan nenek moyang purba kita.
546
00:54:11,960 --> 00:54:15,960
Bulatan yang penuh misteri di Bruniquel
merupakan bahagian yang indah
547
00:54:15,960 --> 00:54:19,840
dalam penilaian semula berterusan
budaya orang Neanderthal...
548
00:54:25,880 --> 00:54:28,120
yang bermula di Shanidar
549
00:54:28,800 --> 00:54:31,360
dan berterusan sehingga ke hari ini.
550
00:54:44,880 --> 00:54:48,240
Tahun ini, kami temui
beberapa bahagian terpencil
551
00:54:48,240 --> 00:54:51,080
yang kami rasa mungkin satu rangka.
552
00:54:53,200 --> 00:54:55,200
Kami mungkin temui individu lain.
553
00:54:57,320 --> 00:54:59,840
Kami temui tulang belikat kiri.
554
00:55:00,880 --> 00:55:03,600
Ada juga tangan kanan yang agak lengkap.
555
00:55:07,720 --> 00:55:13,160
Empat jari ditemui, terletak lebih kurang
dalam kedudukan anatomi mereka.
556
00:55:13,160 --> 00:55:14,720
Ia bersendi.
557
00:55:15,600 --> 00:55:19,040
Rangka-rangka baru itu
antara sekumpulan jasad
558
00:55:19,040 --> 00:55:23,880
yang termasuk Shanidar 4 dan Shanidar Z.
559
00:55:26,480 --> 00:55:31,720
Penemuan ini sangat mengujakan
sebab itu bukti orang Neanderthal
560
00:55:31,720 --> 00:55:35,320
meletakkan si mati di satu tempat.
561
00:55:39,280 --> 00:55:43,640
Adakah mereka mungkin kembali
ke tempat yang sama beberapa kali
562
00:55:43,640 --> 00:55:47,320
yang mungkin menjangkau beberapa dekad
atau beribu-ribu tahun?
563
00:55:48,880 --> 00:55:50,440
Jadi anda mula tanya,
564
00:55:50,440 --> 00:55:56,400
"Adakah ini cuma kebetulan
atau mungkin sesuatu yang disengajakan?"
565
00:55:57,720 --> 00:56:01,240
Kalau begitu, kenapa?
Kenapa mereka kembali ke sana?
566
00:56:10,040 --> 00:56:15,720
Semasa Shanidar Z dikebumikan,
ada batu di belakang tengkoraknya.
567
00:56:18,480 --> 00:56:22,200
Itu menarik sebab ia nampak tak kena.
568
00:56:24,880 --> 00:56:27,960
Jadi, idea yang kami fikirkan,
569
00:56:27,960 --> 00:56:30,920
mungkinkah ia sengaja diletakkan di sana?
570
00:56:38,000 --> 00:56:39,800
Satu lagi perkara menarik,
571
00:56:39,800 --> 00:56:43,000
di sisi lain badan,
terdapat papak menegak yang besar.
572
00:56:52,680 --> 00:56:56,080
Jika ada papak menegak
yang terkeluar dari tanah,
573
00:56:56,080 --> 00:56:59,640
ada kemungkinan
ia boleh bertindak sebagai penanda.
574
00:57:04,440 --> 00:57:07,520
Nampaknya ada beberapa individual
dikebumikan di sini
575
00:57:07,520 --> 00:57:09,600
dan mereka kembali atas sebab itu,
576
00:57:11,040 --> 00:57:14,320
ke satu tempat yang ditanda
dengan batu yang sangat unik
577
00:57:14,320 --> 00:57:16,400
dalam sebuah gua yang sangat unik.
578
00:57:24,840 --> 00:57:29,120
Nampaknya Ralph Solecki
orang pertama yang temui
579
00:57:29,120 --> 00:57:32,640
kepentingan Gua Shanidar
bagi orang Neanderthal.
580
00:57:38,960 --> 00:57:41,240
Mereka mengebumikan mayat.
581
00:57:41,240 --> 00:57:42,720
Ketika itu,
582
00:57:42,720 --> 00:57:46,080
mereka kerap kembali ke sini
dan tinggal di sini.
583
00:57:50,520 --> 00:57:55,520
Kumpulan rangka itu mungkin bukti
tanah perkuburan orang Neanderthal,
584
00:57:56,480 --> 00:57:59,560
penemuan dengan implikasi mendalam.
585
00:58:02,160 --> 00:58:07,160
Cara orang melayan si mati
boleh memberikan pandangan penting
586
00:58:07,160 --> 00:58:11,040
tentang pemikiran,
imaginasi, emosi mereka.
587
00:58:13,760 --> 00:58:17,760
Serta mencerminkan cara kita berfikir
tentang kematian itu sendiri
588
00:58:18,880 --> 00:58:22,760
dan sama ada kita percaya
mungkin wujudnya kehidupan selepas mati.
589
00:58:26,200 --> 00:58:32,440
Ia bantu kita memahami
yang budaya orang Neanderthal lebih rumit.
590
00:58:34,280 --> 00:58:35,240
Mereka dah tiada.
591
00:58:40,880 --> 00:58:45,440
Pengebumian itu hanyalah jejak terbaru
kelakuan orang Neanderthal
592
00:58:45,440 --> 00:58:48,680
yang dipelihara
di dalam gua yang hebat ini.
593
00:58:54,480 --> 00:58:59,040
Tapi misteri terbesarnya
mungkin masih belum terungkai.
594
00:59:04,480 --> 00:59:10,800
Kenapa bangsa manusia yang berkembang maju
selama 300,000 tahun, lenyap
595
00:59:12,440 --> 00:59:14,000
sekitar 40,000 tahun lalu?
596
00:59:20,880 --> 00:59:23,480
Mungkin tempat terbaik
untuk mencari jawapan
597
00:59:23,480 --> 00:59:26,720
terletak di pantai Laut Mediterranean,
598
00:59:26,720 --> 00:59:30,400
di salah satu kubu terakhir
orang Neanderthal.
599
00:59:38,320 --> 00:59:40,520
Kita sedang duduk di tebing cenuram.
600
00:59:42,720 --> 00:59:45,400
{\an8}Sangat dekat dengan Bandar Neanderthal...
601
00:59:47,680 --> 00:59:52,920
kerana ia dipenuhi deretan gua di dermaga
di sebelah timur Batu Gibraltar.
602
00:59:58,080 --> 01:00:01,200
Kompleks Gua Gorham terdiri
daripada beberapa buah gua
603
01:00:01,840 --> 01:00:04,560
semua gua ini menunjukkan bukti yang jelas
604
01:00:04,560 --> 01:00:08,640
tentang kehadiran dan pendudukan
orang Neanderthal dalam tempoh lama.
605
01:00:18,680 --> 01:00:23,040
Kami ada bukti yang berusia 125,000 tahun.
606
01:00:28,840 --> 01:00:30,840
Pasukan ini telah menemui bukti
607
01:00:30,840 --> 01:00:36,600
yang orang Neanderthal menggunakan gua itu
sejak 40,000 tahun lalu.
608
01:00:43,240 --> 01:00:46,200
Sepanjang 100,000 tahun kewujudan mereka,
609
01:00:46,200 --> 01:00:49,360
dunia orang Neanderthal sentiasa berubah.
610
01:01:07,080 --> 01:01:08,800
Perubahan cuaca amat dahsyat.
611
01:01:09,320 --> 01:01:11,400
Wujudnya zaman ais lebih awal,
612
01:01:11,400 --> 01:01:15,120
tapi yang terakhir boleh dikatakan
paling memberi impak.
613
01:01:15,120 --> 01:01:17,760
Lapisan ais Scandinavia
tersebar ke selatan.
614
01:01:18,960 --> 01:01:22,120
Perancis dan Eropah Tengah
kebanyakannya padang rumput tundra.
615
01:01:23,320 --> 01:01:25,040
Dunia ini memang kejam.
616
01:01:28,560 --> 01:01:30,520
Tundra tak sampai ke selatan,
617
01:01:31,680 --> 01:01:33,640
tapi masih ada perubahan ketara.
618
01:01:34,400 --> 01:01:38,440
Apabila keadaan semakin sejuk,
kebanyakan air tersejat sebagai ais,
619
01:01:38,440 --> 01:01:41,440
lapisan ais, glasier
dan paras laut menurun.
620
01:01:45,240 --> 01:01:47,680
Semasa paras laut lebih rendah
daripada hari ini,
621
01:01:47,680 --> 01:01:50,160
ia mendedahkan dataran yang luas
622
01:01:50,160 --> 01:01:54,960
yang menyediakan habitat
untuk herbivor dan burung
623
01:01:54,960 --> 01:01:58,240
dan terdapatnya tasik cetek
yang mengandungi air tawar.
624
01:02:01,600 --> 01:02:05,440
Mereka pasti tahu
spesies yang boleh dimakan,
625
01:02:05,440 --> 01:02:09,160
di mana untuk mencarinya
dan cara terbaik menggunakannya.
626
01:02:11,520 --> 01:02:14,200
Ini hanya sampel kecil
daripada semua tulang
627
01:02:14,200 --> 01:02:16,720
dan semua sisa yang kami jumpa di gua.
628
01:02:16,720 --> 01:02:21,560
Terdapat berpuluh ribu artifak
yang kami jumpa sejak 30 tahun lalu.
629
01:02:24,240 --> 01:02:26,680
Mereka makan haiwan yang tak dijangka
630
01:02:26,680 --> 01:02:29,320
{\an8}dan jarang dikaitkan dengan Neanderthal.
631
01:02:31,920 --> 01:02:35,880
Kami ada bukti
yang mereka turun ke pantai berbatu
632
01:02:35,880 --> 01:02:37,280
dan ambil berangas.
633
01:02:37,280 --> 01:02:39,640
Malah, saya ada berangas di sini,
634
01:02:39,640 --> 01:02:44,120
yang masih ada alat batu api
yang melekat padanya.
635
01:02:44,120 --> 01:02:46,880
Orang Neanderthal tinggalkannya di situ.
636
01:02:49,440 --> 01:02:53,720
Kami juga temui tulang
daripada ikan dolfin biasa
637
01:02:55,280 --> 01:02:56,920
dan ada kesan luka padanya.
638
01:02:58,840 --> 01:03:03,000
Mungkin ikan dolfin ini mati di pantai,
tapi mereka buang isinya.
639
01:03:03,920 --> 01:03:05,840
Mereka buang isinya untuk memakannya.
640
01:03:10,800 --> 01:03:15,160
Orang Neanderthal hidup di Eropah
lebih lama daripada kita.
641
01:03:15,160 --> 01:03:16,080
Itu pasti.
642
01:03:24,440 --> 01:03:29,080
Bagi saya, itu menunjukkan mereka bijak
dan memahami persekitaran mereka.
643
01:03:34,320 --> 01:03:36,720
Dari segi itu, mereka sangat berjaya.
644
01:03:42,920 --> 01:03:46,720
Orang Neanderthal ialah manusia.
Mereka berdaya tahan.
645
01:03:46,720 --> 01:03:48,400
Mereka sama seperti kita.
646
01:03:49,160 --> 01:03:51,720
Tapi satu hari, semuanya lenyap.
647
01:03:55,120 --> 01:03:58,040
Ini menambah misteri kehilangan mereka.
648
01:03:58,920 --> 01:04:04,360
Lagipun, jika orang Neanderthal Gibraltar
begitu berdaya tahan begitu lama,
649
01:04:05,280 --> 01:04:06,600
apa yang tak kena?
650
01:04:07,680 --> 01:04:11,600
Orang kaitkan Zaman Ais
dengan kesejukan, itu memang betul,
651
01:04:12,080 --> 01:04:13,720
tapi ia juga lebih kering.
652
01:04:15,560 --> 01:04:18,880
Pada pandangan saya,
perubahan yang memberi kesan
653
01:04:18,880 --> 01:04:24,600
kepada orang Neanderthal di Gibraltar,
lenyapnya dunia yang dipenuhi pokok.
654
01:04:30,120 --> 01:04:32,200
Apa kepentingan pokok ketika itu?
655
01:04:32,200 --> 01:04:36,280
Pokok membolehkan mereka
memburu mangsa yang lebih besar.
656
01:04:41,400 --> 01:04:43,880
Lama-kelamaan, seluruh tubuh mereka
657
01:04:44,400 --> 01:04:48,400
boleh dikatakan berubah
menyerupai tubuh ahli gusti,
658
01:04:48,400 --> 01:04:51,680
mampu melompat
ke atas haiwan dengan lembing,
659
01:04:51,680 --> 01:04:54,120
menujah lembing dan membunuh haiwan itu.
660
01:04:58,880 --> 01:05:02,000
Tiba-tiba, dunia itu
menjadi landskap terbuka.
661
01:05:02,000 --> 01:05:05,600
Haiwan nampak anda sebatu jauhnya.
Anda tak boleh dekatinya.
662
01:05:10,240 --> 01:05:14,760
Perubahan berlaku begitu cepat sehingga
biologi mereka tak dapat beradaptasi.
663
01:05:29,680 --> 01:05:31,280
Itu yang menjejaskan mereka.
664
01:05:42,400 --> 01:05:45,760
Kita fikir kitalah kemuncak evolusi,
665
01:05:45,760 --> 01:05:48,160
begitulah kita menggambarkan diri kita.
666
01:05:48,160 --> 01:05:51,520
Berbanding dengan orang Neanderthal,
kita berada di sini
667
01:05:51,520 --> 01:05:53,400
kerana kita lebih baik daripada mereka.
668
01:05:54,320 --> 01:06:00,840
Tapi anda boleh beradaptasi dengan baik,
anda boleh hidup dengan baik di planet
669
01:06:00,840 --> 01:06:03,120
seperti kita lakukan hari ini.
670
01:06:04,400 --> 01:06:08,200
Tapi kisah itu menunjukkan
ada cara lain untuk menjadi manusia
671
01:06:08,200 --> 01:06:10,960
dan cara itu kadangkala gagal.
672
01:06:15,840 --> 01:06:19,720
Kita mungkin fikir kita buat dengan baik
di planet ini, tapi sedarlah.
673
01:06:26,760 --> 01:06:29,480
Kira-kira 40,000 tahun lalu,
674
01:06:29,480 --> 01:06:32,360
jumlah orang Neanderthal
menurun dengan drastik.
675
01:06:33,320 --> 01:06:38,520
Bukan saja di Gibraltar,
tapi di seluruh dunia mereka.
676
01:06:42,560 --> 01:06:45,760
Perubahan iklim merupakan
faktor kemerosotan mereka.
677
01:06:48,600 --> 01:06:54,520
Begitu juga dengan peningkatan persaingan
daripada spesies lain.
678
01:06:59,560 --> 01:07:05,280
Sehingga hari ini, kita semua membawa
sedikit DNA orang Neanderthal.
679
01:07:09,360 --> 01:07:12,760
Legasi nenek moyang kita
yang dah lama hilang.
680
01:07:16,920 --> 01:07:21,280
Setidaknya selama 100,000 tahun,
gelombang Homo sapiens
681
01:07:21,280 --> 01:07:25,640
tersebar dari Afrika ke Eropah dan Asia,
682
01:07:29,440 --> 01:07:32,640
bertemu orang Neanderthal
semasa mereka mengembara.
683
01:08:03,280 --> 01:08:06,600
Sesetengah pertemuan ini mungkin ganas.
684
01:08:44,680 --> 01:08:49,600
Tapi ada sesetengah
yang mungkin lebih aman.
685
01:08:54,080 --> 01:08:59,080
Sekumpulan orang
mengiktiraf kemanusiaan yang lain.
686
01:09:08,920 --> 01:09:10,960
Laluan perjalanan epik ini
687
01:09:10,960 --> 01:09:14,520
membawa Homo sapiens ke Timur Tengah.
688
01:09:17,480 --> 01:09:23,800
Berdekatan dengan tanah perkuburan
nenek moyang orang Neanderthal Shanidar.
689
01:09:38,560 --> 01:09:42,880
Gen orang Neanderthal terdapat
dalam banyak Homo sapiens.
690
01:09:46,240 --> 01:09:51,160
Saya benar-benar percaya kita saudara.
691
01:09:51,160 --> 01:09:56,000
Kita berkongsi darah
dan nenek moyang yang sama.
692
01:10:04,880 --> 01:10:07,840
Salah satu perkara
yang menarik tentang arkeologi
693
01:10:07,840 --> 01:10:10,200
ialah kepelbagaian cara hidup manusia.
694
01:10:12,640 --> 01:10:16,160
Keadaan rangka manusia,
695
01:10:16,160 --> 01:10:19,960
boleh dedahkan tentang kehidupan
dan pengalaman mereka di dunia.
696
01:10:22,960 --> 01:10:26,280
Semasa menggali Shanidar Z,
kami temui ciri-ciri tertentu
697
01:10:26,280 --> 01:10:28,760
yang menunjukkan mereka sudah dewasa,
698
01:10:28,760 --> 01:10:32,160
tapi kami tak tahu
berapa umur mereka semasa mereka mati,
699
01:10:32,160 --> 01:10:34,440
kami tak tahu jantina mereka
700
01:10:34,440 --> 01:10:37,600
dan kami tak tahu banyak
tentang kehidupan mereka.
701
01:10:40,720 --> 01:10:44,720
Jadi, kami sedang mencari jawapan
untuk persoalan-persoalan itu.
702
01:10:46,480 --> 01:10:51,080
Ini merupakan lengan kiri.
Ini salah satu tulang lengan bawah.
703
01:10:52,520 --> 01:10:55,640
Kami boleh tahu
yang individu ini bertubuh agak kecil,
704
01:10:56,680 --> 01:11:02,400
antara satu setengah
atau 1.55 meter hingga 1.60 meter tinggi.
705
01:11:03,360 --> 01:11:05,840
Itu cuma lebih lima kaki.
706
01:11:08,400 --> 01:11:12,600
Ini sebahagian rahang bawah, mandibel,
dengan beberapa batang gigi.
707
01:11:12,600 --> 01:11:15,960
Perkara penting yang perlu
diberi perhatian, kebanyakan gigi ini
708
01:11:15,960 --> 01:11:19,760
terutamanya gigi depan,
semuanya sudah rosak.
709
01:11:20,840 --> 01:11:21,680
Itu enamel,
710
01:11:22,360 --> 01:11:25,560
semua gigi ini sudah rosak.
711
01:11:27,120 --> 01:11:30,640
Kami tahu, Orang Neanderthal
dengan gigi yang seteruk ini,
712
01:11:30,640 --> 01:11:32,640
tentu mereka individu yang lebih tua.
713
01:11:33,440 --> 01:11:36,480
Mungkin antara 40 dan 50 tahun.
714
01:11:42,320 --> 01:11:46,120
Ada banyak cara untuk tentukan jantina
berdasarkan rangka mereka.
715
01:11:47,760 --> 01:11:50,880
Kami guna teknik yang dipanggil proteomik,
716
01:11:50,880 --> 01:11:53,440
di mana kami menganalisis beberapa protein
717
01:11:53,440 --> 01:11:55,040
dalam enamel gigi,
718
01:11:55,040 --> 01:11:59,400
kerana kami tahu
ada protein tertentu yang dihasilkan,
719
01:11:59,400 --> 01:12:01,320
semasa enamel itu terbentuk,
720
01:12:01,320 --> 01:12:04,920
yang mempunyai versi berbeza yang dikodkan
721
01:12:04,920 --> 01:12:08,720
oleh kandungan pada kromosom X
berbanding kromosom Y.
722
01:12:11,320 --> 01:12:15,160
Jadi, itu menunjukkan
yang ini individu wanita.
723
01:12:21,720 --> 01:12:25,760
Selalunya, kita anggap
orang Neanderthal sebagai lelaki
724
01:12:25,760 --> 01:12:30,520
atau kita fokus
pada aspek tingkah laku lelaki.
725
01:12:32,840 --> 01:12:37,080
Ini peluang yang mengujakan
untuk memahami masyarakat Neanderthal
726
01:12:37,080 --> 01:12:38,480
dengan lebih mendalam.
727
01:12:45,200 --> 01:12:47,840
Saya rasa untuk membina semula
728
01:12:47,840 --> 01:12:52,440
rupa wanita Neanderthal ini
729
01:12:52,440 --> 01:12:55,240
semasa hidup tentu sangat mengujakan.
730
01:12:57,040 --> 01:13:00,520
- Baiklah, Dr. Pomeroy.
- Mari kita lihat.
731
01:13:01,960 --> 01:13:03,600
Kami dah sediakan satu.
732
01:13:04,880 --> 01:13:05,720
Ya.
733
01:13:13,520 --> 01:13:14,760
Saya akan mula dari sini.
734
01:13:21,760 --> 01:13:23,000
- Wah.
- Wah.
735
01:13:26,640 --> 01:13:28,000
- Baiklah.
- Baiklah.
736
01:13:28,800 --> 01:13:31,800
Hebat, kita patut pusingkan
supaya semua orang boleh lihat.
737
01:13:33,080 --> 01:13:33,920
Wah.
738
01:13:36,520 --> 01:13:37,600
Dia tenung saya.
739
01:13:37,600 --> 01:13:40,640
Ya, betul. Mungkin awak
selalu bersama dia, jadi...
740
01:13:42,200 --> 01:13:44,680
- Awak ingat hidungnya dan...
- Ya.
741
01:13:45,720 --> 01:13:47,160
- Menakjubkan.
- Ya.
742
01:13:47,160 --> 01:13:49,560
Menarik cara mereka buat ekspresinya,
743
01:13:49,560 --> 01:13:52,400
emosi yang menggambarkan dia.
744
01:13:52,400 --> 01:13:56,000
Saya rasa itulah keindahan
pembinaan semula seperti ini,
745
01:13:56,000 --> 01:13:59,600
ada orang yang agak suka mengkritik
746
01:13:59,600 --> 01:14:02,240
dan kata, "Kita takkan tahu rupa manusia."
747
01:14:02,240 --> 01:14:05,960
Ada pelbagai andaian kita perlu buat,
itu memang benar, tapi...
748
01:14:05,960 --> 01:14:12,240
Saya rasa ia buat
kita anggap dia sebagai manusia.
749
01:14:17,920 --> 01:14:21,560
Dia tahu erti menjadi manusia, bukan?
750
01:14:21,560 --> 01:14:24,760
Ertinya menjadi manusia Neanderthal.
751
01:14:24,760 --> 01:14:27,040
Entah bagaimana, kita dapat mengkaji...
752
01:14:27,880 --> 01:14:31,120
Entahlah, sejarah hidup
yang mendalam bagi orang ini.
753
01:14:39,360 --> 01:14:43,920
{\an8}Orang tua,
dengan pengetahuan, pengalaman mereka,
754
01:14:43,920 --> 01:14:45,000
{\an8}SHANIDAR Z
755
01:14:45,000 --> 01:14:48,200
{\an8}yang tahu di mana tempat yang sesuai.
756
01:14:51,880 --> 01:14:54,560
Memori itu,
sama ada hanya dalam fikirannya
757
01:14:55,240 --> 01:14:58,080
atau sesuatu yang ada dalam fikirannya
758
01:14:58,080 --> 01:15:01,280
yang dia kongsikan melalui lagu dan cerita
759
01:15:01,280 --> 01:15:03,840
dengan anak dan cucu,
760
01:15:03,840 --> 01:15:06,360
pasti sangat penting bagi kumpulan ini.
761
01:15:08,320 --> 01:15:14,280
Dari banyak segi, itulah permulaan tamadun
dalam erti kata yang lebih masuk akal,
762
01:15:14,280 --> 01:15:17,960
berbanding kali pertama
seseorang bina bangunan atau apa saja.
763
01:15:23,520 --> 01:15:27,480
Dia mungkin berperanan sebagai gudang ilmu
764
01:15:27,480 --> 01:15:31,680
dan bertanggungjawab mewariskannya
kepada generasi seterusnya.
765
01:15:31,680 --> 01:15:35,520
Kita di sini, 75,000 tahun kemudian,
766
01:15:36,920 --> 01:15:39,560
masih belajar daripadanya.
767
01:15:55,440 --> 01:15:59,400
Gua Shanidar telah banyak mengajar kita
tentang orang Neanderthal
768
01:16:00,280 --> 01:16:01,880
dan ia masih mengajar kita.
769
01:16:07,200 --> 01:16:11,600
Tapi juga, ia buat kita berfikir
tentang apa maknanya menjadi manusia?
770
01:16:16,040 --> 01:16:19,200
Contohnya, saling berbelas kasihan.
771
01:16:22,480 --> 01:16:24,240
Cara kita hadapi kematian.
772
01:16:27,360 --> 01:16:30,200
Serta apa yang akan berlaku
kepada kita semua.
773
01:16:38,760 --> 01:16:41,240
Kini kita dapat gambaran kehidupan mereka,
774
01:16:41,240 --> 01:16:43,920
ia menakjubkan dan penuh maklumat,
775
01:16:43,920 --> 01:16:46,120
tapi kita tiada gambaran keseluruhan
776
01:16:46,120 --> 01:16:49,200
dan ada banyak lagi yang perlu dikaji
777
01:16:52,360 --> 01:16:56,880
tentang apa yang kita faham
sebagai "manusia" dan "kemanusiaan".
778
01:18:56,040 --> 01:18:58,040
Terjemahan sari kata oleh Mimi