1
00:00:02,000 --> 00:00:07,000
Downloaded from
YTS.MX
2
00:00:08,000 --> 00:00:13,000
Official YIFY movies site:
YTS.MX
3
00:00:33,920 --> 00:00:37,760
Noong unang panahon,
tahanan ng mga sinaunang ninuno natin
4
00:00:37,760 --> 00:00:40,880
ang kapatagan ng East Africa.
5
00:00:47,000 --> 00:00:51,680
Sa mga dahilang nawala na sa panahon,
ang ilan sa mga ninunong ito,
6
00:00:51,680 --> 00:00:55,720
nagpasyang umalis patungong hilaga
7
00:00:55,720 --> 00:00:59,520
para maging Neanderthals.
8
00:01:04,840 --> 00:01:06,960
Sa paglipas ng panahon, dumami sila.
9
00:01:09,600 --> 00:01:15,760
Umabot ang mga teritoryo nila
mula Russia hanggang sa Atlantic Coast.
10
00:01:21,160 --> 00:01:25,560
{\an8}Maliliit na angkang gumala
sa malawak na kagubatang ito.
11
00:01:30,320 --> 00:01:36,040
Nabuhay sa kabila ng lahat
nang mahigit 300,000 taon
12
00:01:36,800 --> 00:01:38,240
hanggang, bigla na lang,
13
00:01:39,360 --> 00:01:40,480
nawala sila.
14
00:01:45,320 --> 00:01:49,200
{\an8}May natira silang mga labi
sa iilang lugar,
15
00:01:50,000 --> 00:01:52,120
at isa sa pinakamahalaga,
16
00:01:53,000 --> 00:01:55,400
matatagpuan sa Middle East,
17
00:01:55,400 --> 00:01:58,080
isang arkeolohikal na koleksiyon
ng kayamanan
18
00:01:58,080 --> 00:02:01,120
{\an8}na malalim na nakatago
sa kabundukan ng Kurdistan,
19
00:02:02,040 --> 00:02:04,160
{\an8}Shanidar Cave.
20
00:02:09,440 --> 00:02:11,080
Ang Shanidar Cave,
21
00:02:11,080 --> 00:02:16,800
itinuturing na isa
sa mga pinakasagradong kuweba sa mundo
22
00:02:17,760 --> 00:02:20,840
noong panahon ng Neanderthals
at Homo Sapiens.
23
00:02:21,680 --> 00:02:27,640
Sa lugar kung saan may buhay na noon pa,
24
00:02:27,640 --> 00:02:30,640
baka mahanap natin ang mga sagot
sa mga tanong.
25
00:02:31,640 --> 00:02:34,240
Mga tanong na misteryoso pa rin.
26
00:02:37,320 --> 00:02:39,800
Sino ang Neanderthals?
27
00:02:41,160 --> 00:02:45,040
Bakit matagal silang naging matagumpay?
28
00:02:45,800 --> 00:02:50,240
At bakit, sa huli, nawala rin sila?
29
00:03:19,680 --> 00:03:22,680
Ang Shanidar Cave,
nasa paanan ng Bradost Mountains,
30
00:03:22,680 --> 00:03:26,080
pero di tama ang imaheng naiisip
sa tawag na paanan.
31
00:03:28,520 --> 00:03:32,680
Parang mabundok ito.
Medyo matulis at matarik.
32
00:03:35,200 --> 00:03:39,640
Kapansin-pansin ang Shanidar Cave
dahil lang sa laki at eskala nito.
33
00:03:42,280 --> 00:03:46,640
Kailangan mong lumapit mula sa ibaba,
at kahanga-hanga talaga ito.
34
00:03:50,240 --> 00:03:51,800
Sobrang laki.
35
00:03:51,800 --> 00:03:55,400
Malawak ang bibig nito, kaya maliwanag.
36
00:03:57,440 --> 00:04:01,000
May mga swift na lumilipad sa itaas,
37
00:04:01,000 --> 00:04:04,240
mga agila na umiikot sa ibabaw,
at mga lobong umaalulong sa gabi.
38
00:04:04,240 --> 00:04:06,760
Nakakamangha ang lugar.
39
00:04:08,800 --> 00:04:13,800
{\an8}At ang maging tagahukay din noon,
40
00:04:13,800 --> 00:04:16,200
{\an8}pambihira talaga.
41
00:04:17,760 --> 00:04:21,120
Si Emma, bahagi ng grupo
ng mga British archaeologists
42
00:04:21,120 --> 00:04:23,640
na inimbitahan
ng mga Kurdish nilang katrabaho
43
00:04:23,640 --> 00:04:26,120
para ipagpatuloy ang trabaho sa kuweba.
44
00:04:27,680 --> 00:04:32,400
Kilala talaga ang Shanidar Cave
sa kasaysayan ng pag-aaral ng Neanderthal,
45
00:04:33,200 --> 00:04:37,200
at mahalaga ang naging papel nito
para pag-isipan namin ulit
46
00:04:37,200 --> 00:04:40,560
kung ano ang inakala naming ginawa
ng Neanderthals, kung paano sila,
47
00:04:40,560 --> 00:04:41,880
at ano ang kaya nila.
48
00:04:43,960 --> 00:04:47,840
Layunin ng bagong proyekto na gamitin
49
00:04:47,840 --> 00:04:51,760
ang buong hanay
ng archaeological science na meron kami,
50
00:04:51,760 --> 00:04:55,240
para mas maunawaan pa
ang pag-uugali ng Neanderthal.
51
00:04:57,320 --> 00:05:02,000
Hindi na nahukay ang kanal
mula noong 1960s.
52
00:05:02,000 --> 00:05:03,960
At mula noon,
53
00:05:03,960 --> 00:05:10,120
malaki na ang pinagbago ng tingin natin
sa malalapit nating kamag-anak.
54
00:05:11,600 --> 00:05:16,560
Ginagamit pa rin ang salitang Neanderthal
para ilarawan ang isang tanga o ano.
55
00:05:16,560 --> 00:05:19,800
Termino pa rin ito
ng pang-aabuso sa karaniwang pananalita,
56
00:05:19,800 --> 00:05:21,680
"Neanderthal talaga siya."
57
00:05:21,680 --> 00:05:27,160
Sa arkeolohiko,
mas kapareho sila ng mga Homo Sapiens,
58
00:05:27,160 --> 00:05:32,640
{\an8}at karamihan sa pag-iisip ulit dito,
nanggaling sa trabaho
59
00:05:32,640 --> 00:05:36,080
{\an8}na ginawa ni Ralph Solecki rito
sa Shanidar Cave.
60
00:05:42,920 --> 00:05:46,320
{\an8}Ipinanganak si Ralph Solecki noong 1917.
61
00:05:46,320 --> 00:05:51,200
Matanda na siyang namatay
ilang taon ang nakaraan. Matibay siya.
62
00:05:53,320 --> 00:05:56,160
Tumayo siya sa land mine
noong Second World War,
63
00:05:56,160 --> 00:05:58,240
at himalang nakaligtas.
64
00:06:00,840 --> 00:06:04,160
Kahanga-hangang tao siya.
65
00:06:05,800 --> 00:06:09,680
Di ako sigurado kung paano niya narinig
ang tungkol sa Shanidar,
66
00:06:10,200 --> 00:06:11,600
{\an8}pero pumunta siya rito,
67
00:06:11,600 --> 00:06:17,120
{\an8}at nagtrabaho sa loob ng limang seasons,
mula 1951 at 1960.
68
00:06:23,200 --> 00:06:26,240
Naglagay siya ng kanal
mula hilaga hanggang timog,
69
00:06:26,240 --> 00:06:28,720
halos buong sahig ng kuweba ang saklaw.
70
00:06:35,480 --> 00:06:39,760
Naging kilala ang lugar
dahil may nahanap siya
71
00:06:39,760 --> 00:06:42,960
na sampung Neanderthal
na lalaki, babae, at bata.
72
00:06:59,040 --> 00:07:00,720
At noon,
73
00:07:01,760 --> 00:07:03,760
mga bata pa kami.
74
00:07:07,320 --> 00:07:09,640
Ako, humigit-kumulang...
75
00:07:11,040 --> 00:07:12,880
labimpito, labingwalong taong gulang.
76
00:07:16,800 --> 00:07:18,800
Tinuruan kami ng doktor.
77
00:07:21,400 --> 00:07:24,960
Maraming bato ang lumabas
sa kuweba, malalaking bato.
78
00:07:24,960 --> 00:07:26,760
Gumamit sila ng mga bomba.
79
00:07:35,360 --> 00:07:39,560
Nahanap nila ang mga kalansay
ng Neanderthal. Malaking bagay iyon.
80
00:07:42,920 --> 00:07:46,760
Makapal ang mga tadyang at buto nila.
81
00:07:47,440 --> 00:07:49,760
Malaki ang ulo nila.
82
00:07:53,160 --> 00:07:54,600
Ang mga kamay nila,
83
00:07:55,560 --> 00:07:57,760
lahat sa kanila, kapansin-pansin.
84
00:07:59,200 --> 00:08:03,000
Ito ang unang malaking discovery
ni Solecki.
85
00:08:03,720 --> 00:08:06,320
Tinawag niya itong Shanidar 1.
86
00:08:07,240 --> 00:08:11,320
Isang kalansay mula sa isang species
na ibang-iba sa atin.
87
00:08:15,880 --> 00:08:19,000
Mas matibay ang mga bahagi ng mukha nila.
88
00:08:19,000 --> 00:08:21,920
Malalaki ang buto sa kilay
at kakaiba ang hugis ng bungo,
89
00:08:21,920 --> 00:08:25,240
habang tayo, bilog na bilog ang bungo.
Maskulado sila.
90
00:08:26,400 --> 00:08:30,280
Ipinapalagay namin
na may sarili silang wika.
91
00:08:32,240 --> 00:08:36,360
Habang mas nakikilala namin sila,
mas lumilinaw na mas komplikado sila
92
00:08:36,360 --> 00:08:40,000
kaysa sa inakala namin
40, 50 taon na ang nakaraan.
93
00:08:44,680 --> 00:08:47,360
Tinatawag namin itong puno ng buhay.
94
00:08:48,240 --> 00:08:49,960
Bawat tao at bawat hayop,
95
00:08:50,920 --> 00:08:54,280
nagiging sanga sa puno ng buhay.
96
00:08:56,520 --> 00:08:58,880
{\an8}DIREKTOR NG MGA ANTIGO
AT TRADISYON NG SORAN
97
00:08:58,880 --> 00:09:03,800
Isa tayo sa mga sangay,
at isa rin ang Neanderthals.
98
00:09:06,080 --> 00:09:08,680
Nagkaroon ng punto
kung saan naghiwalay tayo.
99
00:09:10,560 --> 00:09:13,360
Pakiramdam ko talaga,
100
00:09:13,360 --> 00:09:17,960
nakaupo ako sa mga labi ng pinsan ko.
101
00:09:24,840 --> 00:09:29,160
Sa ngayon, 4.5 metro ang layo natin
mula sa ibabaw ng kuweba.
102
00:09:29,840 --> 00:09:33,200
Mga 45,000 taon na ang nakaraan.
103
00:09:33,200 --> 00:09:38,680
Ito ang level kung nasaan ang libingan
o deposisyon ni Shanidar 1.
104
00:09:46,800 --> 00:09:50,000
{\an8}NAMATAY 45,000 TAON ANG NAKARAAN
105
00:09:50,920 --> 00:09:54,080
May pinsala sa kanang bahagi ng ulo niya.
106
00:09:58,800 --> 00:10:00,600
Pati sa kaliwang mata,
107
00:10:00,600 --> 00:10:03,200
kaya baka bulag siya sa matang 'yon,
108
00:10:03,200 --> 00:10:06,120
at baka konektado 'yon
sa ibang pinsala sa kanya.
109
00:10:18,760 --> 00:10:21,520
Paralisado rin ang kanang braso niya,
110
00:10:24,600 --> 00:10:29,480
at nabali 'yon sa higit sa isang parte,
111
00:10:29,480 --> 00:10:34,560
pero mukha ring sadya o aksidente
na natanggal ang ibabang bahagi,
112
00:10:34,560 --> 00:10:38,120
kaya wala siyang kanang braso
mula sa taas ng siko.
113
00:10:40,720 --> 00:10:45,040
May iba pang mga pinsala.
Malala ang rayuma niya sa tuhod.
114
00:10:49,920 --> 00:10:52,240
Bali-bali ang mga buto niya sa paa.
115
00:10:54,800 --> 00:10:57,520
Kaya baka sa usapin ng pangangaso,
116
00:10:57,520 --> 00:11:00,880
di niya siguro nagawang manghuli
sa karaniwang paraan,
117
00:11:00,880 --> 00:11:03,560
pero nabuhay siya hanggang sa katandaan.
118
00:11:12,400 --> 00:11:15,760
Malalim ang naging implikasyon
ng bagong natuklasan.
119
00:11:20,640 --> 00:11:24,120
Malaking pagbabago ang dinala
ng pagkadiskubre sa Shanidar 1
120
00:11:24,120 --> 00:11:26,920
dahil nangahulugan ito
na baka may elemento
121
00:11:26,920 --> 00:11:30,200
ng malasakit at awa
sa lipunan ng Neanderthal.
122
00:11:32,440 --> 00:11:39,320
Heto ang ebidensiya ng isang sugatang tao
na sinusuportahan ng angkan nila.
123
00:11:47,000 --> 00:11:49,120
At di nagtagal, nakahukay si Solecki
124
00:11:49,120 --> 00:11:53,600
ng isa pang bangkay
na may kahanga-hangang kuwento.
125
00:11:59,960 --> 00:12:04,400
{\an8}NAMATAY 45,000 TAON ANG NAKARAAN
126
00:12:06,080 --> 00:12:09,480
Si Shanidar 3, isa pang lalaki
na nasa wastong gulang,
127
00:12:10,400 --> 00:12:12,600
at may mga pinsala rin siya,
128
00:12:12,600 --> 00:12:16,800
kabilang ang mukhang seryosong sugat
sa mga tadyang niya.
129
00:12:17,920 --> 00:12:22,080
Isang matinding paalala
ng marahas na bahagi ng buhay Neolitiko.
130
00:12:35,480 --> 00:12:40,360
Kahanga-hanga na sa ibang parte ng kuweba,
mas maraming relics ang natagpuan
131
00:12:40,360 --> 00:12:44,120
na nagbibigay ng indikasyon
tungkol sa kapalaran ni Shanidar 3.
132
00:12:44,840 --> 00:12:48,120
{\an8}Ilan 'to sa mga artifact
na nakuha sa Shanidar Cave.
133
00:12:49,120 --> 00:12:53,240
Ang mas malaking piraso,
tinatawag na "core." Cobble ito.
134
00:12:53,240 --> 00:12:56,720
Mga bilog na bato
na posibleng galing sa ilog ang cobbles.
135
00:12:56,720 --> 00:13:00,080
Pinulot ito ng Neanderthal
para tanggalin ang mga piraso
136
00:13:00,080 --> 00:13:04,160
at gawing kasangkapan, o para gawin
na kasangkapan ang mga natanggal,
137
00:13:04,160 --> 00:13:06,840
na tinatawag na "mga natuklap."
138
00:13:06,840 --> 00:13:10,480
Lahat, nakukuha sa Zab River,
na dalawang milya ang layo.
139
00:13:20,680 --> 00:13:24,000
Sinusubukan kong gumawa
ng katulad ng dulo ng sibat.
140
00:13:24,960 --> 00:13:26,640
Ang ginagawa ko,
141
00:13:27,880 --> 00:13:29,320
sa gilid,
142
00:13:30,760 --> 00:13:33,040
tinatanggal ko ang maliliit na piraso.
143
00:13:33,040 --> 00:13:36,400
Sa ganitong paraan, napapatalas ko ito.
144
00:13:39,880 --> 00:13:41,920
Di pa marami ang natanggal ko,
145
00:13:41,920 --> 00:13:44,960
pero nakikita nating medyo matulis na.
146
00:13:46,440 --> 00:13:48,200
Itong punto ng sibat,
147
00:13:48,200 --> 00:13:51,400
inabot lang ako ng lima
o anim na minuto para gawin.
148
00:13:52,440 --> 00:13:54,840
Nakamamatay na sandata
ito sa tamang mga kamay,
149
00:13:54,840 --> 00:13:58,440
sa naiintindihan ang ginagawa nila,
kung ano ang hawak nila.
150
00:14:21,920 --> 00:14:24,880
Isa sa mga kapansin-pansin kay Shanidar 3,
151
00:14:24,880 --> 00:14:27,080
may sugat sila mula sa pagtusok.
152
00:14:30,760 --> 00:14:36,080
Ibig sabihin, ang batong punto
ng sibat, o anuman 'yon,
153
00:14:36,080 --> 00:14:38,560
pumasok sa rib cage.
154
00:14:38,560 --> 00:14:42,480
Baka nabutas noon ang baga,
at nagdulot 'yon ng collapsed lung.
155
00:15:14,400 --> 00:15:17,440
Ang sugat sa mga tadyang,
parang projectile.
156
00:15:21,520 --> 00:15:24,600
Isipin mo, parang may sibat na hinahagis.
157
00:15:33,760 --> 00:15:35,640
Baka aksidente sa pangangaso.
158
00:15:37,040 --> 00:15:39,680
Baka karahasan sa pagitan ng mga tao.
159
00:15:44,280 --> 00:15:46,920
Pero ang masasabi natin, may sugat sila,
160
00:15:46,920 --> 00:15:49,240
pero nabuhay pa sila nang matagal.
161
00:15:50,480 --> 00:15:53,640
Kaya pwedeng nakatanggap sila ng suporta
162
00:15:53,640 --> 00:15:56,000
at tulong para mabuhay
sa kabila ng pinsala.
163
00:16:03,360 --> 00:16:08,920
Kahit malubhang nasugatan,
sina Shanidar 3 at Shanidar 1,
164
00:16:08,920 --> 00:16:11,840
mukhang inalagaan
ng mga tao sa paligid nila.
165
00:16:17,040 --> 00:16:20,960
Radikal at bagong tingin ito
sa buhay ng Neanderthal.
166
00:16:22,840 --> 00:16:24,160
At sa ibang lugar,
167
00:16:24,160 --> 00:16:27,800
mas maraming ebidensiya ng pag-uugali nila
ang natagpuan sa isang kuweba
168
00:16:27,800 --> 00:16:30,640
sa hilagang-kanluran ng Shanidar.
169
00:16:42,160 --> 00:16:45,400
Bawat bagong ebidensiya
tungkol sa Neanderthals,
170
00:16:46,560 --> 00:16:49,920
nagpapakita na tao talaga sila.
171
00:16:56,200 --> 00:16:59,360
Pero iba ang ugali nila sa atin.
172
00:17:02,480 --> 00:17:05,760
Nabuhay sila sa mundong ibang-iba sa atin.
173
00:17:21,880 --> 00:17:24,760
Bahagi ito ng Krapina Collection.
174
00:17:27,520 --> 00:17:31,360
Nasa 130,000 taong gulang na sila,
175
00:17:31,360 --> 00:17:36,040
at sila ang pinakamalaking koleksiyon
ng Neanderthals mula sa isang site.
176
00:17:40,400 --> 00:17:46,360
Nasa 80 Neanderthals ang tantiya namin.
177
00:17:47,840 --> 00:17:50,160
Di mga buong katawan ang nakabaon.
178
00:17:50,160 --> 00:17:54,880
Mga piraso lang ng bawat isa sa kanila.
179
00:17:54,880 --> 00:17:56,760
Kakaiba talaga 'yon.
180
00:18:06,640 --> 00:18:12,040
Sa Krapina bones, parehong cranial,
'yong mga buto ng bungo, pati postcranial,
181
00:18:12,040 --> 00:18:16,440
maraming marka ng mga hiwa na gawa ng tao.
182
00:18:23,560 --> 00:18:27,640
Ito ang tibia, at may posibilidad
183
00:18:27,640 --> 00:18:30,920
na sinadya itong sirain, na binasag ito.
184
00:18:32,880 --> 00:18:38,000
May mga marka ng hiwa rito
at iba pang mga marka.
185
00:18:39,240 --> 00:18:43,920
Isa sa mga dahilan
kung bakit mo babasagin ang long bone,
186
00:18:43,920 --> 00:18:48,400
dahil lalagyan ito ng bone marrow.
187
00:18:52,120 --> 00:18:58,400
Itong fibula,
may kakaiba ring uri ng marka
188
00:18:58,400 --> 00:19:00,080
sa ibabaw ng buto.
189
00:19:01,240 --> 00:19:04,600
Malamang nagkaroon ng mga ito
dahil may nagkayod
190
00:19:04,600 --> 00:19:10,040
ng natitirang laman ng buto
o natitirang muscle tissue ng buto.
191
00:19:10,040 --> 00:19:16,160
Katulad ng ginagawa
sa buto ng manok pag tanghalian.
192
00:19:28,040 --> 00:19:33,040
Magugulat ka agad pag narinig mo
na kinakain nila ang isa't isa.
193
00:19:38,160 --> 00:19:42,360
Pero mapapatanong ka rin,
"Anong uri ng kanibalismo?"
194
00:19:43,560 --> 00:19:45,800
Ano'ng ibig sabihin noon sa kanila?
195
00:20:03,160 --> 00:20:06,880
Tingnan mo ito,
pangkusina na kutsilyo ang hiwa.
196
00:20:08,800 --> 00:20:11,720
- Halos walang kahirap-hirap.
- Oo, sobrang dali.
197
00:20:16,160 --> 00:20:22,120
Ginagaya namin ang mga gamit
at mga paraan nila ng paggawa ng mga bagay
198
00:20:22,120 --> 00:20:25,600
para makapasok kami sa pag-iisip nila,
199
00:20:25,600 --> 00:20:29,920
at makita kung paano pinoproseso
ng mga utak nila ang lahat ng 'yon.
200
00:20:30,800 --> 00:20:34,000
Ang pinagkaiba,
ang nakukuha namin, mga marka ng hiwa
201
00:20:34,000 --> 00:20:36,920
malapit sa articulation sites.
202
00:20:36,920 --> 00:20:40,400
At ang kakaiba
sa mga labi ng tao sa Krapina,
203
00:20:40,400 --> 00:20:43,960
hanggang sa long bones ito.
204
00:20:43,960 --> 00:20:47,160
Parang patuloy itong kinakayod.
205
00:20:47,160 --> 00:20:48,080
Oo.
206
00:20:49,400 --> 00:20:54,240
Di ko ito magagawa sa kakilala ko.
207
00:21:00,360 --> 00:21:04,520
Ito ang sikat na bungo ng Krapina 3.
208
00:21:05,560 --> 00:21:11,440
Ito ang pinakakompletong cranial specimen
209
00:21:11,440 --> 00:21:16,160
sa buong koleksiyon,
at ito lang ang may mukha.
210
00:21:21,200 --> 00:21:24,040
Naniniwala kaming babae ang taong ito.
211
00:21:24,040 --> 00:21:27,240
Batang Neanderthal na nasa 20s.
212
00:21:28,960 --> 00:21:31,680
Kapansin-pansin, sa frontal bone,
213
00:21:31,680 --> 00:21:36,640
may serye ng 40 marka ng hiwa.
214
00:21:40,360 --> 00:21:43,000
May determinasyon
215
00:21:43,000 --> 00:21:47,800
na gawin ang 40 marka ng hiwa
nang dahan-dahan at magkalapit.
216
00:21:48,960 --> 00:21:51,920
Kahit kinain nila ang mga butong ito,
217
00:21:51,920 --> 00:21:54,920
tingin ko, hindi 'yon dahil gutom sila.
218
00:21:57,640 --> 00:22:00,600
Sobrang komplikadong pag-uugali ito.
219
00:22:09,840 --> 00:22:14,560
Siguro sa pagkain
ng laman ng taong kilala nila,
220
00:22:15,440 --> 00:22:20,880
gusto nilang makuha ang kabutihan
o ang hinangaan nila sa taong 'yon
221
00:22:20,880 --> 00:22:23,800
na nakasama nila sa buhay.
222
00:22:26,720 --> 00:22:29,760
Sa mga halimbawang etnograpiya
na alam namin,
223
00:22:29,760 --> 00:22:33,680
hanggang kamakailan, kinain
ng mga tao ang mga mahal nila sa buhay
224
00:22:33,680 --> 00:22:38,640
dahil sa pagkonsumo ng laman nila,
may sinusubukan silang makuhang bagay
225
00:22:38,640 --> 00:22:43,680
na pwedeng magpatuloy
sa ibang henerasyon, parang pamana.
226
00:22:47,600 --> 00:22:51,040
Hindi ko masasabi na ito mismo ang dahilan
227
00:22:51,040 --> 00:22:55,520
sa likod ng ganitong asal ng Neanderthals,
pero isa rin itong posibilidad.
228
00:23:01,760 --> 00:23:07,560
Base sa paraan ng pagtrato ng Neanderthals
sa mga patay, komplikado sila mag-isip.
229
00:23:13,080 --> 00:23:15,560
At wala nang mas nakakaintindi rito
230
00:23:15,560 --> 00:23:19,000
kaysa sa pinakasikat na discovery
ni Ralph Solecki,
231
00:23:19,960 --> 00:23:26,280
si Shanidar 4,
o nakilala bilang "The Flower Burial."
232
00:23:30,200 --> 00:23:31,960
Ngayon sa kuwebang ito,
233
00:23:33,480 --> 00:23:36,960
siyam na Neanderthals ang nahanap namin,
234
00:23:36,960 --> 00:23:39,680
at dalawa sa kanila ang pinakamahalaga.
235
00:23:39,680 --> 00:23:44,120
{\an8}Ang una, natagpuan doon,
sa lalim na limang metro,
236
00:23:44,120 --> 00:23:49,760
{\an8}at dito ang isa, si Shanidar 4,
natagpuan sa lalim na pitong metro.
237
00:23:50,840 --> 00:23:54,440
{\an8}Isa si Ralph Solecki sa pinakamagaling
na archaeologists sa mundo.
238
00:23:54,440 --> 00:23:57,200
{\an8}Sigurado 'yon,
at magaling siyang magkuwento.
239
00:23:57,200 --> 00:24:04,280
Ipinapahiwatig nito ang mga unang senyales
ng espiritwal na ebolusyon
240
00:24:04,280 --> 00:24:07,280
at marahil ang simula ng relihiyon.
241
00:24:17,880 --> 00:24:22,720
{\an8}Binago ng flower burial ang lahat
242
00:24:22,720 --> 00:24:25,800
{\an8}dahil buo 'yong Neanderthal,
243
00:24:25,800 --> 00:24:28,360
{\an8}at pambihira talaga 'yon.
244
00:24:30,280 --> 00:24:33,520
At kinunan ito ng sample para sa pollen,
245
00:24:33,520 --> 00:24:36,800
na radikal na bagay
para gawin noong panahong 'yon.
246
00:24:36,800 --> 00:24:41,000
May nahanap kaming pollen mula sa lupa,
247
00:24:41,000 --> 00:24:43,120
parang ganito,
248
00:24:43,120 --> 00:24:47,400
at ang pollen na ito,
senyales ng walong uri ng bulaklak,
249
00:24:47,400 --> 00:24:50,560
na sa tingin namin,
inilibing kasama ng indibidwal.
250
00:24:54,240 --> 00:24:57,560
Di niya sinasabing,
"Nagdaos sila ng burol,"
251
00:24:57,560 --> 00:25:00,840
pero parang doon ka dinadala ng prosa.
252
00:25:02,760 --> 00:25:06,920
{\an8}Isang tao sa huling panahon
ng yelo ang naglakbay sa mga bundok
253
00:25:06,920 --> 00:25:10,360
{\an8}para sa malungkot na gawain
ng pagkolekta ng mga bulaklak.
254
00:25:14,400 --> 00:25:19,480
Tingin ng publiko sa Neanderthals,
pangit ang pamumuhay nila.
255
00:25:19,480 --> 00:25:22,920
Mga pangit sila.
Wala silang mas kaaya-ayang pakiramdam.
256
00:25:22,920 --> 00:25:25,120
Wala silang mas mataas na pag-iisip.
257
00:25:29,160 --> 00:25:32,680
Pero heto ang mga sensitibo
at maalagang indibidwal.
258
00:25:36,920 --> 00:25:39,120
Inilathala ito sa lahat ng pahayagan
259
00:25:40,160 --> 00:25:43,760
dahil sa umiiyak na Neanderthals
na nangangalap ng halaman,
260
00:25:43,760 --> 00:25:47,640
mula sa gilid ng burol,
bilang paggalang sa mga patay.
261
00:25:58,920 --> 00:26:01,080
Heto ang mga unang "Taong Bulaklak,"
262
00:26:01,960 --> 00:26:05,880
isang discovery
na kauna-unahan sa arkeolohiya.
263
00:26:44,600 --> 00:26:48,280
Sa mga taon
mula nang madiskubre si Shanidar 4,
264
00:26:49,400 --> 00:26:53,040
binatikos ang teorya ng Flower Burial.
265
00:27:01,120 --> 00:27:03,240
May isang taong nag-aaral ng jirds,
266
00:27:03,240 --> 00:27:08,040
'yong maliliit na mammal na naghuhukay,
parang hamster na may buntot,
267
00:27:08,040 --> 00:27:09,920
at nalaman niyang nagdala sila
268
00:27:09,920 --> 00:27:12,880
ng mga bulaklak
sa mga lungga nila para kainin.
269
00:27:16,160 --> 00:27:18,840
Malaking dagok talaga 'yon
sa maraming paraan,
270
00:27:18,840 --> 00:27:24,440
lalo na dahil napansin ni Solecki
na parang may mga lungga ng hayop.
271
00:27:27,840 --> 00:27:30,560
Pero may bagong ebidensiya ang grupo
272
00:27:30,560 --> 00:27:34,280
na nagsasabi
na bahagyang tama naman si Solecki.
273
00:27:35,040 --> 00:27:38,120
Sa tanawing ito, may mga hyena at lobo,
274
00:27:38,120 --> 00:27:40,840
mga leopard, kahit hanggang ngayon.
275
00:27:40,840 --> 00:27:46,040
Kung nag-iwan lang sila ng katawan,
halos siguradong may kumain na sana roon.
276
00:28:00,280 --> 00:28:05,280
Walang ginawang ganoon
sa mga buong indibidwal na ito.
277
00:28:07,880 --> 00:28:10,880
Sa isang paraan,
pinrotektahan ang mga katawang ito.
278
00:28:16,640 --> 00:28:22,840
Ang hula ko, malamang,
kumuha sila ng mga sanga
279
00:28:24,240 --> 00:28:29,520
at gumawa ng di kanais-nais na harang
para sa mababangis na hayop.
280
00:28:32,320 --> 00:28:39,240
At 'yong mga piraso ng halaman at pollen,
nahulog sa rib cage ng bangkay
281
00:28:39,240 --> 00:28:40,880
noong naging kalansay ito.
282
00:28:44,360 --> 00:28:49,040
Sa tingin ko,
maganda ang kuwento ni Solecki.
283
00:28:51,960 --> 00:28:55,560
May sapat nang detalye sa pang-unawa natin
284
00:28:55,560 --> 00:28:58,080
para malaman na hindi tama 'yong kuwento,
285
00:28:59,240 --> 00:29:00,440
sa anumang paraan.
286
00:29:08,600 --> 00:29:15,120
Pero 'yong idea ng pag-aalaga
ng Neanderthals sa mga patay,
287
00:29:15,120 --> 00:29:17,560
'yong posibleng pagprotekta sa kanila...
288
00:29:21,520 --> 00:29:24,160
sa totoo lang, hindi naman ganoon kalayo,
289
00:29:24,960 --> 00:29:28,400
sa ilang paraan, sa sinabi niya.
290
00:29:33,520 --> 00:29:38,680
Nadiskubre ni Ralph Solecki
ang Flower Burial noong 1960.
291
00:29:40,560 --> 00:29:43,040
Pinlano niyang bumalik sa susunod na taon,
292
00:29:43,640 --> 00:29:47,360
pero di na siya nakapaghukay ulit
sa Shanidar.
293
00:29:56,040 --> 00:29:58,960
Di maikakailang panginoon
ng kabundukan ang Kurds,
294
00:29:58,960 --> 00:30:01,520
di sila abot ng mga tangke ng Iraq doon.
295
00:30:04,120 --> 00:30:07,680
{\an8}Hindi ito United States laban sa Iraq.
296
00:30:08,360 --> 00:30:09,920
{\an8}Boom! May tumama.
297
00:30:09,920 --> 00:30:11,960
{\an8}Iraq laban sa mundo ito.
298
00:30:19,520 --> 00:30:22,320
Ito ang itsura ng pagbabago ng rehimen.
299
00:30:25,240 --> 00:30:26,760
Wala na si Saddam.
300
00:30:28,840 --> 00:30:30,680
{\an8}Dinurog ng makabagong armas,
301
00:30:30,680 --> 00:30:34,640
napapaligiran na
ng troops ang malupit na caliphate.
302
00:30:40,160 --> 00:30:46,000
Noong unang bahagi ng 2010,
dahil kumalma na ang sitwasyon...
303
00:30:46,000 --> 00:30:49,400
Ito na ang pagtatapos ng Islamic State.
304
00:30:49,400 --> 00:30:53,480
...lumapit kay Propesor Graeme Barker
ang Kurdish regional government
305
00:30:53,480 --> 00:30:56,920
para magsimula ng mga bagong paghuhukay
sa Shanidar Cave.
306
00:30:59,040 --> 00:31:01,760
Di kami umasang makakahanap kami
ng mga labi ng Neanderthal,
307
00:31:01,760 --> 00:31:05,960
at di 'yon ang layunin ng proyekto.
Layunin naming dagdagan ang nagawa
308
00:31:05,960 --> 00:31:07,360
ni Solecki.
309
00:31:09,800 --> 00:31:15,920
Kaya malaking sorpresa ang pagkatuklas
ng grupo noong 2018
310
00:31:15,920 --> 00:31:19,720
sa unang kalansay na Neanderthal
na nahanap kahit saan
311
00:31:19,720 --> 00:31:22,440
sa loob
ng mahigit dalawampu't limang taon.
312
00:31:24,920 --> 00:31:27,760
Ang unang lumabas, bahagi ng bungo,
313
00:31:27,760 --> 00:31:32,000
na kapana-panabik talaga.
Bahagi ito ng eye socket.
314
00:31:34,800 --> 00:31:39,240
At sobrang linaw
ng mga katangiang Neanderthal nito,
315
00:31:39,240 --> 00:31:42,200
mas mabigat ang buto
sa kilay ng Neanderthals.
316
00:31:45,800 --> 00:31:48,640
At nasa ilalim mismo ang kaliwang braso,
317
00:31:49,960 --> 00:31:52,840
nakatupi sa ilalim,
318
00:31:52,840 --> 00:31:56,200
pahalang sa katawan,
at nakaipit sa ilalim ng ulo.
319
00:31:59,120 --> 00:32:04,560
Ayon sa makabagong dating, isa ito
sa mga pinakalumang natuklasan ni Solecki.
320
00:32:07,040 --> 00:32:10,000
{\an8}NAMATAY 75,000 TAON ANG NAKARAAN
321
00:32:10,000 --> 00:32:16,040
{\an8}Mahirap isipin ang panahon
na 75,000 taon na ang nakaraan.
322
00:32:17,120 --> 00:32:20,880
Parang matagal na
kung iisipin ang nakasulat na kasaysayan,
323
00:32:20,880 --> 00:32:24,640
pero maliit na bahagi lang ito
sa kasaysayan ng species natin.
324
00:32:34,040 --> 00:32:38,120
Kung iisipin ang nangyari
sa mundo sa panahong 'yon,
325
00:32:38,120 --> 00:32:40,200
nawala ang Neanderthals,
326
00:32:40,200 --> 00:32:43,680
mabuti man o masama,
sinakop ng mga modernong tao ang mundo.
327
00:32:44,560 --> 00:32:48,400
Agrikultura, mga lungsod, urbanismo.
Pananakop ng Europe.
328
00:32:50,760 --> 00:32:53,200
Ang kasamaan ng 20th century.
329
00:33:12,680 --> 00:33:14,360
Sa lahat ng kaganapang ito,
330
00:33:16,680 --> 00:33:18,120
nakaupo ang lalaki roon...
331
00:33:23,240 --> 00:33:26,120
o babae, patag na parang pancake,
332
00:33:30,560 --> 00:33:32,480
sa ilalim ng malalaking bato.
333
00:33:34,520 --> 00:33:38,200
At dumating kami,
sa kabila ng lahat, at nahanap ito.
334
00:33:50,720 --> 00:33:54,720
Minsan lang nahahanap ang ganito
sa isang henerasyon. Biglaan talaga.
335
00:34:00,640 --> 00:34:02,760
Ang bungo mismo, durog na durog.
336
00:34:02,760 --> 00:34:05,880
Kaya ang buong bungo,
nadurog at naging patag,
337
00:34:05,880 --> 00:34:08,560
siguro dalawa
o tatlong sentimetro ang kapal.
338
00:34:12,880 --> 00:34:14,320
Hiwa-hiwalay talaga.
339
00:34:15,920 --> 00:34:17,160
At sobrang maselan.
340
00:34:21,400 --> 00:34:27,080
Kahit sa hagod ng brush, pwedeng gumuho
ang mga bagay at halos mawala.
341
00:34:27,080 --> 00:34:29,520
Kaya kailangan mo talagang mag-ingat.
342
00:34:29,520 --> 00:34:30,960
Ano ang pirasong 'yan?
343
00:34:30,960 --> 00:34:33,280
'Yan ang harap ng panga,
344
00:34:34,040 --> 00:34:37,920
at karamihan sa mga ngipin
sa ibaba, pero hindi lahat.
345
00:34:37,920 --> 00:34:43,200
Pakaunti-kaunti naming inalis ito
kasama ang mga latak para di maghiwalay.
346
00:34:45,200 --> 00:34:49,680
Sobrang metikuloso, pero may dahilan 'yon.
Isa lang ang pagkakataon mo.
347
00:34:50,400 --> 00:34:53,240
Ang arkeolohiya, likas na mapanira.
348
00:34:53,880 --> 00:34:55,440
Pag nahukay mo na,
349
00:34:56,200 --> 00:34:57,560
di mo na magagawa ulit.
350
00:35:02,920 --> 00:35:06,520
Ang maliliit na paketeng 'yon,
dinala lahat pabalik sa UK,
351
00:35:07,240 --> 00:35:09,280
para mapagsama-sama namin sila.
352
00:35:26,720 --> 00:35:31,520
Maliit pero mahusay ang grupo namin.
Galing pa sa iba't ibang panig ng mundo.
353
00:35:35,120 --> 00:35:37,520
Pagkatapos kong linisin
at palakasin ang mga buto,
354
00:35:37,520 --> 00:35:39,280
nakuha ko na ang mga piraso,
355
00:35:39,280 --> 00:35:43,800
at pwede ko nang simulan ang restoration,
na parang malaking jigsaw puzzle.
356
00:35:48,520 --> 00:35:51,760
Madali lang ang unang piraso.
357
00:35:54,040 --> 00:35:56,240
Mas komplikado na ang susunod.
358
00:36:01,200 --> 00:36:02,760
Kailangan mo ng pasensiya
359
00:36:05,680 --> 00:36:09,760
dahil kakaiba ang specimen
na nasa mga kamay mo.
360
00:36:12,160 --> 00:36:14,360
Malaking responsibilidad 'to.
361
00:36:16,200 --> 00:36:18,200
Kung mabubuo ulit ang bungo,
362
00:36:18,960 --> 00:36:22,960
umaasa ang grupong mabubuo nila ulit
ang mukha ni Shanidar Z.
363
00:36:25,480 --> 00:36:29,440
At may mga indikasyon din
ang isa pang parte ng mukha ni Shanidar Z.
364
00:36:31,600 --> 00:36:34,040
Kinokolekta ko ngayon ang dental calculus
365
00:36:34,040 --> 00:36:37,640
na nabuo sa ngipin ni Shanidar Z.
366
00:36:45,840 --> 00:36:49,760
Ang dental calculus,
ang nabuong crust sa ngipin.
367
00:36:49,760 --> 00:36:52,960
{\an8}Isang beses sa isang taon 'yan
inaalis ng dentista mo.
368
00:36:55,320 --> 00:36:57,400
Natural itong nabubuo sa bibig,
369
00:36:57,880 --> 00:37:02,000
at sa proseso, kinukulong nito
ang lahat ng napupunta sa bibig mo.
370
00:37:03,240 --> 00:37:06,880
Kaya marami tayong nakukuha
na impormasyon mula rito.
371
00:37:31,560 --> 00:37:34,560
Paulit-ulit ang kuwento
372
00:37:34,560 --> 00:37:38,880
na ang Neanderthals,
mga batikang mangangaso,
373
00:37:38,880 --> 00:37:41,840
kumakain ng karne, karne,
na may karne sa gilid.
374
00:37:48,360 --> 00:37:54,200
Sa nakalipas na 10
hanggang 20 taon lang namin nalaman
375
00:37:54,200 --> 00:37:57,960
na kumain din ng halaman ang Neanderthals.
376
00:38:10,440 --> 00:38:13,640
Para malaman
kung paano gawing masustansiya at nakakain
377
00:38:13,640 --> 00:38:16,640
'yong nakakalason pag hilaw,
378
00:38:17,600 --> 00:38:20,520
buong buhay 'yong inaaral.
379
00:38:24,520 --> 00:38:30,800
At kung isasaalang-alang natin
ang mga makabagong tagahanap ng pagkain,
380
00:38:30,800 --> 00:38:34,840
malamang mga babae ang dalubhasa
sa pangangalap ng kaalaman.
381
00:38:42,440 --> 00:38:47,200
Sa pagbuo ulit ng mga klase
ng halamang kinain ng Neanderthals,
382
00:38:51,720 --> 00:38:57,360
pwede nating masilip ang papel
ng kababaihan sa lipunan nila.
383
00:39:03,560 --> 00:39:08,800
Di natin malalaman ang buong kuwento,
pangalan, at mga pangarap nila sa buhay.
384
00:39:11,880 --> 00:39:15,080
Pero ikinalulugod kong makasali
sa isang proyekto
385
00:39:15,080 --> 00:39:20,000
na nagpapakita ulit
ng kahit kaunting bahagi ng buhay nila.
386
00:39:28,480 --> 00:39:31,120
At nagtataka ka, "Sino ang taong ito?
387
00:39:31,120 --> 00:39:34,040
Kumusta sila?
Ano'ng kuwento ng buhay nila?
388
00:39:34,040 --> 00:39:35,840
Paano sila napunta rito?"
389
00:39:40,080 --> 00:39:42,840
Nahihirapan akong isalin
390
00:39:42,840 --> 00:39:46,960
ang itsura ng bungo
sa posibleng itsura ng taong 'yon.
391
00:39:49,240 --> 00:39:53,480
Doon pumapasok ang talento
ng mga tao, gaya ng The Kennis Brothers.
392
00:40:04,800 --> 00:40:08,040
Eto ang data na ipinadala sa amin ni Emma.
393
00:40:08,040 --> 00:40:11,840
Halos buo ang bungo,
ayos na ayos, at naka-print pa.
394
00:40:11,840 --> 00:40:14,080
- Kaya nakikita na natin siya.
- Wow.
395
00:40:14,080 --> 00:40:15,920
{\an8}The Kennis Brothers ang tawag sa amin.
396
00:40:16,640 --> 00:40:20,960
{\an8}Kambal kami na may matinding interes
sa ebolusyon ng tao.
397
00:40:20,960 --> 00:40:22,520
Tingnan natin ang ilong.
398
00:40:22,520 --> 00:40:25,720
Mukhang Neanderthal ang ilong,
pero nakikita natin
399
00:40:25,720 --> 00:40:28,480
na sobrang kitid
ng kabilang bahagi ng ilong.
400
00:40:28,480 --> 00:40:31,080
Binubuo namin ulit
ang mga sinaunang taong nalipol na.
401
00:40:31,080 --> 00:40:32,960
Sinusubukan naming ipakita sa mga tao
402
00:40:32,960 --> 00:40:37,400
ang posibleng itsura
ng mga ninuno natin sa totoong buhay.
403
00:40:37,400 --> 00:40:40,480
Malalaking mata,
mataas na mukha, maliit na ilong.
404
00:40:40,480 --> 00:40:46,160
Alam mo na... parang salamin sa mata,
itong napakalaking salamin tulad ng...
405
00:40:46,160 --> 00:40:49,080
Kung ilalagay mo ang panga
sa baba nito, mukhang...
406
00:40:50,160 --> 00:40:53,720
Di talaga kami magaling sa eskuwela.
Di kami gaanong nagbasa.
407
00:40:53,720 --> 00:40:57,360
May nakita kaming magagandang larawan
ng Neanderthals sa library.
408
00:40:59,240 --> 00:41:01,760
Nakita namin agad
ang mga sira-sirang ngipin, mamma mia!
409
00:41:01,760 --> 00:41:03,760
- Pambihira 'yon.
- Tipikal na Neanderthal.
410
00:41:03,760 --> 00:41:07,520
- Ginamit nilang parang bisyo. Oo.
- Bisyo. Parang kasangkapan.
411
00:41:07,520 --> 00:41:09,040
Nakakamangha 'yon.
412
00:41:09,040 --> 00:41:13,560
Kung paano magiging mukha
ng tao ang mukha ng unggoy.
413
00:41:21,120 --> 00:41:26,080
Interesado kami sa Neanderthals
dahil sobrang laki ng ilong nila,
414
00:41:27,200 --> 00:41:28,760
namumugto pa ang mukha.
415
00:41:29,320 --> 00:41:34,000
Sa ebolusyon ng tao, di ka pa nakakita
ng ganoon kalaki at kakaibang mukha.
416
00:41:34,880 --> 00:41:36,560
Kaya nakakamangha tingnan.
417
00:41:45,920 --> 00:41:50,120
Karamihan, mga bungo ang nakukuha namin.
At karamihan doon, yupi na.
418
00:41:51,560 --> 00:41:53,400
Itatama namin ang mga bungo.
419
00:41:53,400 --> 00:41:57,160
Bubuuin namin sila
gamit ang mga forensic na paraan.
420
00:42:03,960 --> 00:42:08,520
Pag kompleto na ang bungo,
ilalagay na ang kapal ng tisyu,
421
00:42:08,520 --> 00:42:11,080
ang mga muscle at ang laman.
422
00:42:14,000 --> 00:42:17,440
Pinupuno namin ito
ng isang layer ng balat.
423
00:42:20,080 --> 00:42:22,160
{\an8}Gusto ko silang gawing parang tao,
424
00:42:22,160 --> 00:42:25,640
{\an8}di masyadong mabangis,
pero di masyadong cliché.
425
00:42:42,840 --> 00:42:44,040
Sige, halika na.
426
00:42:46,840 --> 00:42:49,240
Sana maraming makakita sa mukhang ito
427
00:42:49,240 --> 00:42:52,000
at makita nilang kakaiba talaga ito.
428
00:42:53,520 --> 00:42:56,240
Kakaiba ang mga bahagi ng mukha nila.
429
00:42:57,640 --> 00:43:01,120
At kapansin-pansin 'yon
dahil pareho ang laki ng utak natin.
430
00:43:01,120 --> 00:43:04,360
Mga tao rin sila gaya natin,
pero may mga pagkakaiba pa rin,
431
00:43:04,360 --> 00:43:06,840
at nakakamangha 'yon, bakit naiiba sila?
432
00:43:09,160 --> 00:43:12,000
Parallel evolution talaga ito sa atin.
433
00:43:13,520 --> 00:43:15,520
- Sige.
- Oo, sige. Okay.
434
00:43:15,520 --> 00:43:18,880
At bakit nawala ang isa,
pero buhay pa ang isa?
435
00:43:18,880 --> 00:43:22,000
Nakakamangha 'yon.
Sila ang isang bersiyon natin.
436
00:43:29,280 --> 00:43:32,360
Sa kasaysayan, ang "isang bersiyon natin",
437
00:43:32,360 --> 00:43:36,040
inakalang di kasintalino ng species natin.
438
00:43:41,920 --> 00:43:48,680
Homo Sapiens lang ang may imahinasyon,
nakakapaglikha, at nakakapag-imbento.
439
00:44:00,800 --> 00:44:03,000
Pero nasira ang pagkiling na ito
440
00:44:03,000 --> 00:44:09,800
ng natagpuan sa loob ng isang lihim
at pambihirang kuweba sa France.
441
00:44:22,560 --> 00:44:26,840
Una, pumapasok kami
sa isang napakakipot na espasyo.
442
00:44:29,600 --> 00:44:33,200
Kailangan mong mag-ingat sa pagpasok.
443
00:44:33,200 --> 00:44:35,560
Itulak mo ang bag mo sa harap mo.
444
00:44:56,400 --> 00:44:58,480
Doon, papasok ka na sa ibang mundo.
445
00:45:14,440 --> 00:45:17,680
Di talaga natural ang pagpasok
sa mga kuweba.
446
00:45:23,440 --> 00:45:26,880
Kinatatakutan ng mga tao
ang mga lugar na ito.
447
00:45:35,360 --> 00:45:37,680
Lalo na ang pinakailalim na bahagi.
448
00:45:50,880 --> 00:45:54,120
{\an8}Matagal nang nandoon ang kuweba.
449
00:45:55,320 --> 00:45:57,280
Isang milyong taon na siguro.
450
00:45:58,080 --> 00:46:01,520
Ramdam mo rin 'yan pagpasok mo roon.
451
00:46:02,040 --> 00:46:06,240
'Yong uri ng kapaligiran
na may napakahabang kasaysayan.
452
00:46:10,400 --> 00:46:14,960
Lakarin mo lang nang kaunti, makikita mo,
may magaganda at kalmadong lawa.
453
00:46:20,120 --> 00:46:22,360
Ang kuweba, hinubog ng tubig
454
00:46:23,120 --> 00:46:28,480
na pumapatak at bumubuo
ng magagandang stalagmite, stalactite.
455
00:46:34,080 --> 00:46:36,240
Kapansin-pansin talaga...
456
00:46:37,640 --> 00:46:40,560
makikita mong may pattern.
457
00:46:41,800 --> 00:46:43,840
Bumubuo sila ng mga bilog.
458
00:46:55,000 --> 00:46:58,160
Di mo ito makikita
sa isang natural na kuweba.
459
00:47:06,920 --> 00:47:08,360
Maganda ang pagkakagawa.
460
00:47:08,360 --> 00:47:09,920
PROPESOR JACQUES JAUBERT
461
00:47:11,800 --> 00:47:15,920
{\an8}Sa pagkakaintindi namin,
may ginamit na architectural tricks.
462
00:47:24,080 --> 00:47:28,640
Maliliit na elemento
para magkasya ang malalaking stalagmite.
463
00:47:31,960 --> 00:47:35,840
Talagang inayos at pinag-isipan ang lahat.
464
00:47:46,480 --> 00:47:52,040
Para sa isang archaeologist,
kakaiba ito. Walang katumbas.
465
00:48:01,960 --> 00:48:04,720
Sa pinakamalaking pabilog na estruktura,
466
00:48:04,720 --> 00:48:09,160
may napakagandang apuyan
na gawa sa stalagmites.
467
00:48:12,200 --> 00:48:15,520
May thermal alteration dito,
pero di ito nag-iisa.
468
00:48:15,520 --> 00:48:17,680
Marami ito...
469
00:48:17,680 --> 00:48:20,280
- Magkasundo tayo, 'yan ang apuyan.
- Oo.
470
00:48:20,280 --> 00:48:21,480
Ito ang apuyan.
471
00:48:24,720 --> 00:48:30,760
May ilang lugar dito
kung saan nagkaroon ng apoy.
472
00:48:33,240 --> 00:48:34,240
Number 38,
473
00:48:34,240 --> 00:48:37,720
'yong sa gitna.
474
00:48:37,720 --> 00:48:40,560
Para kaming nasa camping sa ginawa namin,
475
00:48:40,560 --> 00:48:46,000
kumuha kami ng kahoy
at gumawa ng apuyan na mukhang teepee,
476
00:48:46,000 --> 00:48:47,920
parang tuldok ang porma.
477
00:48:47,920 --> 00:48:51,280
Kapana-panabik ito
dahil may mga bakas ng uling,
478
00:48:51,280 --> 00:48:53,440
thermal alterations.
479
00:48:53,440 --> 00:48:57,000
May uling na itim, pula, at kulay-ube.
480
00:49:03,480 --> 00:49:07,760
Siyempre, sa lahat ng tradisyonal
o sinaunang populasyon,
481
00:49:07,760 --> 00:49:10,200
alam nating isang simbolo ang apoy.
482
00:49:32,480 --> 00:49:38,360
Makikita sa lupa
ang maliliit na piraso ng sunog na kahoy.
483
00:49:41,040 --> 00:49:44,760
Kaya malamang, pumapasok sila
sa kuweba na may dalang mga sulo.
484
00:49:50,280 --> 00:49:53,400
Kung nasa gitna kayo
ng kuweba nang walang ilaw,
485
00:49:53,400 --> 00:49:54,840
delikado talaga.
486
00:49:56,440 --> 00:49:59,440
Kaya kailangan n'yong mag-usap nang maigi.
487
00:50:10,920 --> 00:50:13,840
Kailangan n'yong makabisado ang apoy,
488
00:50:18,480 --> 00:50:19,520
ang ilaw.
489
00:50:26,960 --> 00:50:30,760
Kaya ang unang idea,
tukuyin ang edad ng mga estrukturang ito.
490
00:50:43,280 --> 00:50:46,080
Ito ang cores ng Bruniquel Cave,
491
00:50:46,080 --> 00:50:51,200
at sinasabi ng mga ito
ang edad ng mga estruktura.
492
00:50:54,680 --> 00:50:57,160
Sa pag-aaral ng anim na magkakaibang core,
493
00:50:57,160 --> 00:51:03,200
masasabi natin
na 176,500 taon ang eksaktong edad nito,
494
00:51:03,200 --> 00:51:06,640
at talagang nakakamangha ito.
495
00:51:12,000 --> 00:51:16,360
Neanderthals lang ang nasa Europe
175,000 taon ang nakaraan.
496
00:51:18,080 --> 00:51:22,520
Sa mundo, ang Bruniquel
ang pinakamatanda na kitang konstruksiyon.
497
00:51:31,440 --> 00:51:34,360
Nakakaantig makita 'yong mga estruktura,
498
00:51:34,360 --> 00:51:38,160
lalo na, pag alam mo
na sobrang tanda na nila.
499
00:51:51,200 --> 00:51:56,600
Ang tanong na paulit-ulit na bumabalik,
"Para saan ang mga estruktura?"
500
00:52:20,400 --> 00:52:23,720
Parang mundo ang bilog.
501
00:52:23,720 --> 00:52:28,000
Kaya nasa loob ka ng mundo,
sa labas ng mundo, mga ganitong konsepto.
502
00:52:30,640 --> 00:52:35,080
Sa Native Americans,
kung saan may mga ganitong bilog,
503
00:52:35,080 --> 00:52:38,840
may koneksiyon ang mga tao
sa matataas na espiritu.
504
00:52:49,680 --> 00:52:51,920
Ito ba ang simula ng relihiyon?
505
00:53:01,360 --> 00:53:05,720
Mahalagang tanong ito,
pero talagang mahirap sagutin.
506
00:53:20,280 --> 00:53:25,440
Kaya mas nakikita natin ang Neanderthals
507
00:53:27,320 --> 00:53:30,200
bilang mas matandang sangkatauhan,
508
00:53:32,560 --> 00:53:38,000
na parami nang parami ang pagkakapareho
sa modernong tao.
509
00:53:52,360 --> 00:53:54,240
At dahil sa Bruniquel,
510
00:53:55,640 --> 00:54:02,640
nadagdagan ang relasyon natin
sa isang napakatandang ninuno.
511
00:54:11,880 --> 00:54:15,920
Kahanga-hangang parte
ang mga misteryosong bilog sa Bruniquel
512
00:54:15,920 --> 00:54:19,920
ng nangyayaring pagsusuri
sa kultura ng Neanderthal...
513
00:54:25,720 --> 00:54:28,120
na nagsimula sa Shanidar,
514
00:54:28,760 --> 00:54:32,000
at nagpapatuloy hanggang ngayon.
515
00:54:44,800 --> 00:54:48,240
Ngayong taon, may nahanap kami
na mga nakahiwalay na piraso
516
00:54:48,240 --> 00:54:51,160
ng tingin naming posibleng isang kalansay.
517
00:54:53,200 --> 00:54:55,240
May nahanap yata kami
na isa pang indibidwal.
518
00:54:57,240 --> 00:54:59,840
May kaliwang talim ng balikat.
519
00:55:00,840 --> 00:55:03,720
Sapat din ang pagkabuo ng kanang kamay.
520
00:55:07,720 --> 00:55:10,280
May nakita kaming apat na daliri,
521
00:55:10,280 --> 00:55:13,080
halos sakto
sa tamang puwesto nila sa katawan.
522
00:55:13,080 --> 00:55:15,520
'Yan ang tinatawag naming articulated.
523
00:55:15,520 --> 00:55:19,040
Ang mga bagong labi,
kabilang sa grupo ng mga katawan
524
00:55:19,040 --> 00:55:23,880
na kasama ang Shanidar 4 at Shanidar Z.
525
00:55:26,400 --> 00:55:29,600
Kapana-panabik talaga dahil ebidensiya ito
526
00:55:29,600 --> 00:55:35,400
na nilagay ng Neanderthals ang mga namatay
sa kanila sa iisang lugar.
527
00:55:39,160 --> 00:55:43,640
Maraming beses ba silang bumalik
sa lugar na 'yon,
528
00:55:43,640 --> 00:55:47,400
at posibleng ilang dekada
o ilang libong taon ang pagitan?
529
00:55:48,800 --> 00:55:50,360
Kaya mapapatanong ka,
530
00:55:50,360 --> 00:55:56,400
"Nagkataon lang ba ito o sinadya?"
531
00:55:57,640 --> 00:56:01,240
At kung ganoon, bakit?
At bakit sila pabalik-balik doon?
532
00:56:10,000 --> 00:56:15,800
Noong inilibing si Shanidar Z,
may bato sa likod ng bungo.
533
00:56:18,400 --> 00:56:22,280
At kapansin-pansin 'yon
dahil parang wala sa lugar.
534
00:56:24,760 --> 00:56:27,960
Kaya iniisip namin,
535
00:56:27,960 --> 00:56:30,920
sinadya ba itong ilagay doon?
536
00:56:37,880 --> 00:56:39,800
At kapansin-pansin din,
537
00:56:39,800 --> 00:56:43,320
sa kabilang bahagi ng katawan,
may malaking patayong bloke.
538
00:56:52,680 --> 00:56:56,080
Kung may malalaking patayong bloke
na lumalabas sa lupa,
539
00:56:56,080 --> 00:56:59,640
may posibilidad na nagsilbi ito
na isang uri ng pananda.
540
00:57:04,400 --> 00:57:07,480
Kaya mukhang may ilang indibidwal
na inilibing dito,
541
00:57:07,480 --> 00:57:09,920
at pabalik-balik sila dahil doon,
542
00:57:11,000 --> 00:57:14,320
sa lugar na ito
na minarkahan ng isang natatanging bato,
543
00:57:14,320 --> 00:57:16,480
sa isang natatanging kuweba.
544
00:57:24,760 --> 00:57:27,600
Mas napapatunayang tama si Ralph Solecki,
545
00:57:27,600 --> 00:57:32,640
na ang Shanidar Cave,
espesyal na lugar para sa Neanderthals.
546
00:57:38,880 --> 00:57:41,280
Naglalagay sila ng mga bangkay.
547
00:57:41,280 --> 00:57:42,720
Nasa mundo sila,
548
00:57:42,720 --> 00:57:46,520
kung saan pabalik-balik
at tumira sila rito.
549
00:57:50,400 --> 00:57:55,560
Ang grupo ng mga labi, posibleng katibayan
ng libingan ng Neanderthal,
550
00:57:56,440 --> 00:57:59,560
isang discovery
na may malalalim na implikasyon.
551
00:58:02,080 --> 00:58:05,000
Ang pagtrato ng mga tao sa patay,
552
00:58:05,000 --> 00:58:11,120
makakapagbigay ng mga mahalagang pananaw
sa pag-iisip, imahinasyon, emosyon.
553
00:58:13,240 --> 00:58:14,920
Sinasalamin din nito
554
00:58:14,920 --> 00:58:17,960
kung paano natin tinitingnan
ang mismong kamatayan,
555
00:58:18,840 --> 00:58:22,920
at kung, halimbawa,
naniniwala tayong may kabilang buhay.
556
00:58:26,200 --> 00:58:32,480
Bahagi ito ng pagtaas ng pakiramdam
na komplikado ang kultura ng Neanderthal.
557
00:58:34,280 --> 00:58:35,840
Pero wala sila rito.
558
00:58:40,840 --> 00:58:43,560
Ang mga libingan
ang mga pinakabagong bakas
559
00:58:43,560 --> 00:58:45,440
ng pag-uugali ng Neanderthal
560
00:58:45,440 --> 00:58:48,760
na napreserba sa loob
ng pambihirang kuwebang ito.
561
00:58:54,400 --> 00:58:59,080
Pero, marahil, nananatili pa rin
ang pinakamalaking misteryo.
562
00:59:04,400 --> 00:59:10,920
Bakit ang isang anyo ng sangkatauhan,
na lumago nang 300,000 taon, nawala
563
00:59:12,280 --> 00:59:14,560
apatnapung libong taon ang nakaraan?
564
00:59:20,760 --> 00:59:23,480
Marahil pinakamaiging maghanap
ng mga sagot
565
00:59:23,480 --> 00:59:26,720
sa mga baybayin ng Mediterranean Sea
566
00:59:26,720 --> 00:59:30,520
sa isa sa mga huling kuta ng Neanderthals.
567
00:59:38,240 --> 00:59:40,760
Buweno, nakaupo tayo sa gilid ng bangin.
568
00:59:42,720 --> 00:59:46,000
{\an8}Malapit na malapit sa tinawag
ng kaibigan ko na Neanderthal City...
569
00:59:47,640 --> 00:59:50,920
dahil isa itong hanay
ng mga kuwebang malapit sa tubig,
570
00:59:50,920 --> 00:59:53,520
sa silangang bahagi ng Rock of Gibraltar.
571
00:59:58,040 --> 01:00:01,200
Ang Gorham's Cave complex,
isang serye ng mga kuweba,
572
01:00:01,840 --> 01:00:04,600
at lahat ng kuwebang ito,
nagpapakita ng klarong ebidensiya
573
01:00:04,600 --> 01:00:08,840
ng presensiya at pananatili ng Neanderthal
sa loob ng mahabang panahon.
574
01:00:18,600 --> 01:00:23,160
May ebidensiya tayo na hindi bababa
sa 125,000 taon ang edad.
575
01:00:28,760 --> 01:00:33,280
Nakahukay ang team ng ebidensiya
na kahit 40,000 taon ang nakaraan,
576
01:00:33,280 --> 01:00:36,680
ginagamit pa ng Neanderthals
ang mga kuweba.
577
01:00:43,200 --> 01:00:46,200
Sa huling 100,000 taon ng pag-iral nila,
578
01:00:46,200 --> 01:00:49,440
pabago-bago ang mundo ng Neanderthals.
579
01:01:07,040 --> 01:01:09,200
Brutal ang mga pagbabago ng klima.
580
01:01:09,200 --> 01:01:11,400
Nagkaroon na dati ng ice ages,
581
01:01:11,400 --> 01:01:15,120
pero ang huli siguro
ang nagdala ng pinakamalalang epekto.
582
01:01:15,120 --> 01:01:18,360
Kumalat talaga sa timog
ang Scandinavian ice sheet.
583
01:01:18,880 --> 01:01:22,200
Ang France at Gitnang Europe,
halos maging steppe-tundra.
584
01:01:23,280 --> 01:01:25,240
Malupit talaga ang mundong 'yon.
585
01:01:28,520 --> 01:01:30,840
Hindi umabot sa timog ang tundra,
586
01:01:31,680 --> 01:01:34,240
pero halata pa rin ang mga pagbabago.
587
01:01:34,240 --> 01:01:38,360
Pag sobrang lamig,
maraming tubig ang nakukulong bilang yelo,
588
01:01:38,360 --> 01:01:41,440
sa ice sheets, glaciers,
at bumababa ang sea level.
589
01:01:45,280 --> 01:01:47,680
Noong mas mababa
ang sea level kaysa ngayon,
590
01:01:47,680 --> 01:01:50,160
naglantad dapat 'yon
ng malawak na kapatagan
591
01:01:50,160 --> 01:01:55,080
kung saan nakatira ang herbivores
at mga ibon,
592
01:01:55,080 --> 01:01:58,240
kung saan may mabababaw na lawa
na may tubig-tabang.
593
01:02:01,480 --> 01:02:05,280
Alam dapat nila
kung aling species ang pwedeng kainin,
594
01:02:05,280 --> 01:02:09,240
saan sila hahanapin,
at kung saan sila magagamit.
595
01:02:11,520 --> 01:02:16,720
Maliit lang na sample ito ng lahat ng buto
at labi na nakita namin sa mga kuweba.
596
01:02:16,720 --> 01:02:21,840
May libo-libong artifacts kaming nakita
sa nakaraang 30 taon.
597
01:02:24,160 --> 01:02:26,720
Kumakain sila ng mga hayop na di inaasahan
598
01:02:26,720 --> 01:02:29,320
{\an8}at di karaniwang nauugnay sa Neanderthals.
599
01:02:31,880 --> 01:02:35,880
May ebidensiya kami
na bumaba sila sa mabatong baybayin
600
01:02:35,880 --> 01:02:37,280
at nanguha ng limpets.
601
01:02:37,280 --> 01:02:39,640
At, sa katunayan, may limpet ako rito,
602
01:02:39,640 --> 01:02:44,120
na may nakaipit na batong kasangkapan.
603
01:02:44,120 --> 01:02:46,920
Nandito kung saan iniwan ng Neanderthal.
604
01:02:49,440 --> 01:02:54,040
Pero may nakuha kaming buto
na galing sa karaniwang dolphin,
605
01:02:55,200 --> 01:02:57,000
at may mga marka ng hiwa ito.
606
01:02:58,760 --> 01:03:03,280
Baka patay na ang dolphin
sa pampang, pero binalatan nila.
607
01:03:03,920 --> 01:03:06,440
Kinuha nila ang laman para kainin.
608
01:03:10,680 --> 01:03:15,280
Namayagpag ang Neanderthals sa Europe
nang mas matagal kaysa sa pag-iral natin.
609
01:03:15,280 --> 01:03:16,200
Sigurado 'yan.
610
01:03:23,920 --> 01:03:26,760
Para sa akin,
sinasabi nitong matalino sila,
611
01:03:26,760 --> 01:03:29,680
at nauunawaan nila ang kapaligiran nila.
612
01:03:34,280 --> 01:03:36,920
Sa puntong 'yon, sobrang matagumpay sila.
613
01:03:42,840 --> 01:03:46,720
Mga tao ang Neanderthals. Matatag sila.
614
01:03:46,720 --> 01:03:49,080
Kagaya lang natin sila.
615
01:03:49,080 --> 01:03:51,720
Pero isang araw, natapos ang lahat.
616
01:03:55,120 --> 01:03:58,040
Na nagpapalalim sa misteryo
ng pagkawala nila.
617
01:03:58,880 --> 01:03:59,840
Kung tutuusin,
618
01:03:59,840 --> 01:04:04,360
kung matagal na naging matibay
ang Gibraltar Neanderthals,
619
01:04:05,200 --> 01:04:06,800
ano ang nangyari sa mundo?
620
01:04:07,680 --> 01:04:11,960
Iniuugnay ng mga tao ang Ice Age
sa paglamig, na totoo naman,
621
01:04:11,960 --> 01:04:13,880
pero mas naging tuyo rin noon.
622
01:04:15,520 --> 01:04:18,880
Ang pagbabagong tumama
sa Neanderthals sa Gibraltar,
623
01:04:18,880 --> 01:04:25,240
sa tingin ko, may kaugnayan
sa pagkawala ng maraming puno.
624
01:04:30,080 --> 01:04:32,200
Bakit mahalaga ang mga puno?
625
01:04:32,200 --> 01:04:36,280
Dahil sa kanila,
makakatambang ka sa malaking biktima.
626
01:04:41,320 --> 01:04:44,400
Sa paglipas ng panahon,
ang buong pangangatawan nila,
627
01:04:44,400 --> 01:04:48,360
naging katulad na ng isang wrestler,
kung nakukuha mo,
628
01:04:48,360 --> 01:04:51,720
nakakatalon sa ibabaw
ng mga hayop na may dalang mga sibat,
629
01:04:51,720 --> 01:04:54,320
tinutusok at pinapatay nila ang mga hayop.
630
01:04:58,760 --> 01:05:02,040
Biglang naging bukas na tanawin
ang mundong 'yon.
631
01:05:02,040 --> 01:05:05,600
Nakikita ng mga hayop ang pagdating mo.
Di ka makakalapit.
632
01:05:10,160 --> 01:05:11,720
Pagdating ng pagbabago,
633
01:05:11,720 --> 01:05:15,240
di nakasabay ang biology nila
sa sobrang bilis nito.
634
01:05:29,680 --> 01:05:31,320
Iyon ang tumama sa kanila.
635
01:05:42,320 --> 01:05:45,760
Iniisip natin
na tayo ang rurok ng ebolusyon,
636
01:05:45,760 --> 01:05:48,160
ganoon natin ipinipinta
ang mga sarili natin.
637
01:05:48,160 --> 01:05:51,600
Kahit tungkol sa Neanderthals,
nandito tayo, at wala sila,
638
01:05:51,600 --> 01:05:53,520
dahil mas magaling tayo sa kanila.
639
01:05:54,280 --> 01:06:00,840
Pero pwede kang masanay
at mamayagpag sa isang planeta,
640
01:06:00,840 --> 01:06:03,520
gaya siguro natin ngayon.
641
01:06:04,280 --> 01:06:08,200
Pero sinasabi ng kuwento
na may iba pang paraan ng pagiging tao,
642
01:06:08,200 --> 01:06:10,960
at minsan papalya ang mga paraang 'yon.
643
01:06:15,840 --> 01:06:19,640
Parang namamayagpag tayo
sa planeta, pero dapat alam natin ito.
644
01:06:26,760 --> 01:06:32,360
Mga 40,000 taon ang nakaraan,
nauubos na ang Neanderthals.
645
01:06:33,280 --> 01:06:38,560
Hindi lang sa Gibraltar,
pero sa buong mundo nila.
646
01:06:42,520 --> 01:06:45,800
Ang pagbabago ng klima,
isang salik sa paghina nila.
647
01:06:48,560 --> 01:06:54,520
Pero pati na rin ang pagtaas
ng kompetisyon sa isa pang species.
648
01:06:59,480 --> 01:07:05,360
Hanggang ngayon, lahat tayo,
may kaunting Neanderthal DNA.
649
01:07:09,320 --> 01:07:12,760
Isang pamana ng mga nawala nating ninuno.
650
01:07:16,840 --> 01:07:21,280
Sa loob ng 100,000 taon,
kumalat ang Homo Sapiens
651
01:07:21,280 --> 01:07:25,760
mula sa Africa papunta sa Europe at Asia,
652
01:07:29,360 --> 01:07:33,320
at nakatagpo sila ng Neanderthals
habang naglalakbay sila.
653
01:08:03,280 --> 01:08:06,640
Posibleng naging marahas ang ilan
sa mga pagtatagpong ito.
654
01:08:44,680 --> 01:08:49,680
Pero ang ilan,
siguro, mas naging mapayapa.
655
01:08:54,080 --> 01:08:59,160
Isang grupo ng mga tao
na kinikilala ang pagkatao ng iba.
656
01:09:08,840 --> 01:09:11,200
Posibleng napunta ang Homo Sapiens
657
01:09:11,200 --> 01:09:14,520
sa Middle East
sa epikong paglalakbay nila.
658
01:09:17,480 --> 01:09:23,880
Malapit sa libingan ng mga ninuno
ng Shanidar Neanderthals.
659
01:09:38,520 --> 01:09:42,920
Ang Neanderthals,
nasa loob ng maraming Homo Sapiens.
660
01:09:46,240 --> 01:09:51,160
At naniniwala akong pinsan natin sila.
661
01:09:51,160 --> 01:09:53,920
Magkadugo tayo.
662
01:09:53,920 --> 01:09:56,080
Pareho tayo ng mga ninuno.
663
01:10:04,840 --> 01:10:07,720
Isa sa mga kawili-wiling bagay
sa arkeolohiya,
664
01:10:07,720 --> 01:10:10,640
ang pagkakaiba-iba ng mga paraan
ng pagiging tao.
665
01:10:12,600 --> 01:10:16,200
Makikita natin sa mga kalansay ng mga tao
666
01:10:16,200 --> 01:10:20,000
kung paano sila namuhay
at ano ang naranasan nila sa mundo.
667
01:10:22,920 --> 01:10:26,160
Sa paghukay kay Shanidar Z,
may nakita kaming mga katangian
668
01:10:26,160 --> 01:10:28,800
na nagsasabi
na nasa wastong gulang na sila,
669
01:10:28,800 --> 01:10:32,160
pero di namin alam
kung ilang taon sila noong mamatay,
670
01:10:32,160 --> 01:10:34,440
di namin alam kung lalaki o babae,
671
01:10:34,440 --> 01:10:37,600
at wala rin kaming masyadong alam
sa buhay nila.
672
01:10:40,680 --> 01:10:44,720
Kaya mga ganoong tanong
ang sinusubukan naming sagutin ngayon.
673
01:10:46,400 --> 01:10:51,200
Ito ang kaliwang radius.
Ito ang isa sa mga buto sa braso.
674
01:10:52,480 --> 01:10:55,600
Masasabi na nating maliit na tao ito,
675
01:10:56,640 --> 01:11:02,400
nasa pagitan ng isa't kalahati,
o 1.55 metro hanggang 1.60 metro ang taas.
676
01:11:03,360 --> 01:11:05,920
Mahigit limang talampakan lang 'yon.
677
01:11:08,400 --> 01:11:12,640
Eto ang bahagi ng ibabang panga,
ang mandible, na may ilang ngipin.
678
01:11:12,640 --> 01:11:15,960
Mahalagang mapansin
na marami sa mga ngiping ito,
679
01:11:15,960 --> 01:11:19,760
lalo na ang mga ngipin sa harap,
sobrang sira na.
680
01:11:20,760 --> 01:11:21,840
'Yan ang enamel,
681
01:11:22,360 --> 01:11:25,760
sira na talaga, lahat ng ngiping ito.
682
01:11:27,040 --> 01:11:30,640
Sigurado, para sa Neanderthal
na may ganito kasirang ngipin,
683
01:11:30,640 --> 01:11:32,600
dapat mas matanda sila,
684
01:11:33,400 --> 01:11:36,920
malamang nasa pagitan ng 40 at 50.
685
01:11:42,280 --> 01:11:46,280
May mga paraan para malaman ang kasarian
ng indibidwal mula sa kalansay.
686
01:11:47,720 --> 01:11:50,880
Gumamit kami ng teknik
na tinatawag na proteomics,
687
01:11:50,880 --> 01:11:53,440
kung saan pinag-aaralan ang mga protina
688
01:11:53,440 --> 01:11:55,040
sa enamel ng ngipin,
689
01:11:55,040 --> 01:11:59,400
dahil alam naming may partikular
na protinang ginagawa,
690
01:11:59,400 --> 01:12:05,560
habang nabubuo 'yong enamel,
na may ibang bersiyon na na-encode
691
01:12:05,560 --> 01:12:08,720
ng nasa X chromosome
kumpara sa nasa Y chromosome.
692
01:12:11,200 --> 01:12:15,360
Ibig sabihin, babaeng indibidwal ito.
693
01:12:21,640 --> 01:12:25,760
Madalas, akala natin,
mga lalaki ang Neanderthals,
694
01:12:25,760 --> 01:12:30,560
o nakapokus tayo
sa mga aspeto ng pag-uugali ng lalaki.
695
01:12:32,800 --> 01:12:36,480
Kapana-panabik na pagkakataon ito
para lubusang maunawaan
696
01:12:36,480 --> 01:12:38,440
ang lipunan ng Neanderthal.
697
01:12:45,120 --> 01:12:48,720
Tingin ko,
kung bubuuin ulit ang posibleng itsura
698
01:12:48,720 --> 01:12:52,440
ng babaeng Neanderthal na ito
699
01:12:52,440 --> 01:12:55,280
noong buhay siya,
kapana-panabik talaga 'yon.
700
01:12:57,040 --> 01:13:00,520
- Sige, Doctor Pomeroy.
- Alamin natin.
701
01:13:01,920 --> 01:13:03,680
May nakahanda na tayo.
702
01:13:04,880 --> 01:13:05,720
Oo.
703
01:13:13,640 --> 01:13:14,760
Sisimulan ko rito.
704
01:13:21,720 --> 01:13:23,120
- Wow.
- Wow.
705
01:13:26,600 --> 01:13:28,120
- Buweno.
- Buweno.
706
01:13:28,800 --> 01:13:31,880
Nakakamangha,
baligtarin natin para makita ng iba.
707
01:13:33,040 --> 01:13:33,960
Wow.
708
01:13:36,440 --> 01:13:41,120
- Nakatingin siya sa akin.
- Oo. Pinakamatagal kayong nagkasama, kaya...
709
01:13:42,120 --> 01:13:44,720
- Naaalala mo rin ang ilong at...
- Oo.
710
01:13:45,560 --> 01:13:47,080
- Ang galing.
- Oo.
711
01:13:47,080 --> 01:13:52,360
Nakakatuwa kung paano nila ginawa
ang emosyong nakabalot sa mukha niya.
712
01:13:52,360 --> 01:13:56,000
'Yan ang kagandahan
ng mga ganitong reconstruction,
713
01:13:56,000 --> 01:14:02,200
may mga bumabatikos, "Di natin malalaman
ang eksaktong itsura ng mga tao."
714
01:14:02,200 --> 01:14:05,960
May iba't ibang pagpapalagay
na dapat gawin, at totoo 'yon,
715
01:14:05,960 --> 01:14:12,240
pero... sa tingin ko, nabibigyan ka nito
ng idea kung paano siya bilang tao.
716
01:14:17,840 --> 01:14:21,560
Naiintindihan niya ang kahulugan
ng pagiging tao.
717
01:14:21,560 --> 01:14:24,760
Ang posibleng kahulugan
ng pagiging taong Neanderthal.
718
01:14:24,760 --> 01:14:27,080
Kahit paano, may idea ka na...
719
01:14:27,840 --> 01:14:31,120
Siguro, malalim ang kasaysayan
ng buhay ng taong ito.
720
01:14:39,280 --> 01:14:44,120
{\an8}Ang matatanda,
dahil sa kaalaman at karanasan nila,
721
01:14:44,960 --> 01:14:48,440
{\an8}ang dapat nakaalam
kung nasaan ang magagandang lugar.
722
01:14:51,880 --> 01:14:55,080
Ang alaalang 'yon,
kung nanatili lang sa isip niya
723
01:14:55,080 --> 01:15:01,280
o ibinahagi niya
sa pamamagitan ng mga kanta at kuwento
724
01:15:01,280 --> 01:15:03,840
sa mga anak at apo niya,
725
01:15:03,840 --> 01:15:06,680
mahalaga talaga 'yon sa grupo.
726
01:15:08,280 --> 01:15:14,280
Sa maraming paraan, 'yon ang simula
ng sibilisasyong mas totoo
727
01:15:14,280 --> 01:15:18,200
kaysa sa unang beses
na may nagtayo ng gusali o anuman.
728
01:15:23,440 --> 01:15:29,080
Malamang, siya ang imbakan ng kaalaman,
at nagkaroon siya ng malaking papel
729
01:15:29,080 --> 01:15:31,680
sa pagpasa noon sa susunod na henerasyon.
730
01:15:31,680 --> 01:15:35,600
At heto tayo, makalipas ang 75,000 taon,
731
01:15:36,880 --> 01:15:39,680
natututo pa rin sa kanya.
732
01:15:55,320 --> 01:15:59,560
Maraming itinuro sa atin ang Shanidar Cave
tungkol sa Neanderthals,
733
01:16:00,240 --> 01:16:02,120
at tinuturuan pa rin tayo nito.
734
01:16:07,160 --> 01:16:11,800
Pero dahil dito, napaisip tayo
kung ano ang ibig sabihin ng pagiging tao.
735
01:16:15,960 --> 01:16:19,320
Mga bagay tulad ng pagkakaroon
ng malasakit sa isa't isa.
736
01:16:22,440 --> 01:16:24,880
Kung paano natin hinaharap ang kamatayan.
737
01:16:27,280 --> 01:16:30,280
At kung ano ang mangyayari sa ating lahat.
738
01:16:38,720 --> 01:16:41,280
Sa ngayon, snapshot ang nakukuha natin,
739
01:16:41,280 --> 01:16:46,120
at nakakamangha at sagana ito,
pero di natin nakikita ang buong larawan,
740
01:16:46,120 --> 01:16:49,400
at marami pang dapat matuklasan
741
01:16:52,240 --> 01:16:56,960
para maintindihan natin
ang "pagiging tao" at "sangkatauhan".
742
01:18:56,040 --> 01:18:59,080
{\an8}Tagapagsalin ng Subtitle:
Marionne Dominique Mancol