1
00:00:02,000 --> 00:00:07,000
Downloaded from
YTS.MX
2
00:00:08,000 --> 00:00:13,000
Official YIFY movies site:
YTS.MX
3
00:00:33,920 --> 00:00:37,400
Dawno temu równiny Afryki Wschodniej
4
00:00:37,400 --> 00:00:40,440
były domem dla naszych dalekich przodków.
5
00:00:47,000 --> 00:00:49,440
Z nieznanych powodów
6
00:00:49,440 --> 00:00:51,080
część tych przodków
7
00:00:51,680 --> 00:00:55,280
postanowiła opuścić te tereny
i wyruszyła na północ.
8
00:00:55,880 --> 00:00:59,080
I tak powstali neandertalczycy.
9
00:01:04,840 --> 00:01:06,960
Z czasem było ich coraz więcej.
10
00:01:09,600 --> 00:01:12,640
A ich terytoria rozciągały się od Rosji
11
00:01:13,560 --> 00:01:15,200
aż po Ocean Atlantycki.
12
00:01:21,160 --> 00:01:25,480
{\an8}Przemierzali te ogromne pustkowia
w niewielkich grupach.
13
00:01:30,280 --> 00:01:32,320
I wbrew przeciwnościom losu
14
00:01:32,320 --> 00:01:36,040
udało im się przetrwać
ponad 300 tysięcy lat.
15
00:01:36,800 --> 00:01:38,080
Aż nagle
16
00:01:39,360 --> 00:01:40,520
po prostu wymarli.
17
00:01:45,320 --> 00:01:49,200
{\an8}Ich szczątki zachowały się
jedynie w kilku miejscach na świecie.
18
00:01:49,960 --> 00:01:52,120
Jedno z najważniejszych takich miejsc
19
00:01:53,000 --> 00:01:55,000
znajduje się na Bliskim Wschodzie.
20
00:01:55,480 --> 00:01:58,040
To prawdziwy archeologiczny skarb,
21
00:01:58,040 --> 00:02:01,080
{\an8}ukryty głęboko w górach Kurdystanu.
22
00:02:02,000 --> 00:02:03,960
{\an8}Jaskinia Szanidar.
23
00:02:09,360 --> 00:02:10,640
Jaskinia Szanidar
24
00:02:11,160 --> 00:02:16,800
uchodziła za jedną
z najważniejszych jaskiń na całym świecie,
25
00:02:17,680 --> 00:02:20,760
gdy po Ziemi chodzili
neandertalczycy i homo sapiens.
26
00:02:21,640 --> 00:02:27,600
Może właśnie w tym miejscu,
gdzie życie było obecne od zawsze,
27
00:02:27,600 --> 00:02:30,640
uda nam się znaleźć odpowiedzi na pytania,
28
00:02:31,840 --> 00:02:34,320
które do dziś pozostają bez odpowiedzi.
29
00:02:37,320 --> 00:02:39,800
Kim byli neandertalczycy?
30
00:02:41,160 --> 00:02:44,600
Co sprawiło,
że tak długo utrzymali się przy życiu?
31
00:02:45,800 --> 00:02:50,240
I dlaczego, koniec końców,
zniknęli z powierzchni ziemi?
32
00:02:51,760 --> 00:02:55,720
SEKRETY NEANDERTALCZYKÓW
33
00:03:19,680 --> 00:03:23,200
Jaskinia Szanidar leży u podnóża
pasma górskiego Bradost,
34
00:03:23,200 --> 00:03:25,960
chociaż takie określenie może być mylące.
35
00:03:28,520 --> 00:03:32,680
Jaskinia sama przypomina górę.
Jest skalista i urwista.
36
00:03:35,160 --> 00:03:37,400
Jaskinia Szanidar robi wrażenie,
37
00:03:37,400 --> 00:03:39,640
głównie ze względu na swój rozmiar.
38
00:03:42,280 --> 00:03:46,480
Podchodzi się do niej od dołu,
widok zapiera dech w piersiach.
39
00:03:50,240 --> 00:03:51,800
Jaskinia jest bardzo duża.
40
00:03:51,800 --> 00:03:55,400
Wejście jest szerokie,
więc do środka wpada dużo światła.
41
00:03:57,440 --> 00:04:01,000
Jerzyki przelatują ci wysoko nad głową,
42
00:04:01,000 --> 00:04:04,720
orły krążą nad jaskinią,
a wilki wyją pod osłoną nocy.
43
00:04:06,000 --> 00:04:07,080
Coś niesamowitego.
44
00:04:08,800 --> 00:04:13,800
{\an8}A ja mogę prowadzić tam
wykopaliska archeologiczne?
45
00:04:13,800 --> 00:04:14,920
{\an8}PALEOANTROPOLOŻKA
46
00:04:14,920 --> 00:04:16,200
{\an8}Coś wspaniałego.
47
00:04:17,760 --> 00:04:21,160
Emma należy do zespołu
brytyjskich archeologów
48
00:04:21,160 --> 00:04:25,680
zaproszonych przez kurdyjskich kolegów
po fachu na wykopaliska w jaskini.
49
00:04:27,640 --> 00:04:32,400
Jaskinia Szanidar odegrała kluczową rolę
w badaniach nad neandertalczykami.
50
00:04:33,200 --> 00:04:37,200
Przyczyniła się do zmiany
naszego sposobu myślenia
51
00:04:37,200 --> 00:04:41,560
na temat neandertalczyków,
ich zachowania i ich umiejętności.
52
00:04:43,960 --> 00:04:46,120
Celem tego nowego projektu
53
00:04:46,120 --> 00:04:51,760
jest wykorzystanie wszystkich dostępnych
archeologicznych metod badawczych,
54
00:04:51,760 --> 00:04:55,240
by rzucić nowe światło
na życie neandertalczyków.
55
00:04:57,320 --> 00:05:01,960
Ostatnie wykopaliska prowadzono tutaj
w latach 60. XX wieku.
56
00:05:02,600 --> 00:05:03,960
Od tego czasu
57
00:05:03,960 --> 00:05:07,520
nasz sposób myślenia na temat
naszych najbliższych przodków
58
00:05:07,520 --> 00:05:10,120
uległ znaczącym zmianom.
59
00:05:11,600 --> 00:05:16,520
Nadal używamy słowa „neandertalczyk”,
by opisać kogoś prymitywnego.
60
00:05:16,520 --> 00:05:19,800
W języku potocznym
wciąż uchodzi ono za obelgę.
61
00:05:19,800 --> 00:05:21,680
„Nieokrzesany neandertalczyk”.
62
00:05:21,680 --> 00:05:27,160
Z archeologicznego punktu widzenia
byli oni bardzo podobni do homo sapiens.
63
00:05:27,160 --> 00:05:29,760
Tę zmianę perspektywy
64
00:05:29,760 --> 00:05:31,360
{\an8}zawdzięczamy pracy...
65
00:05:31,360 --> 00:05:32,640
{\an8}KIEROWNIK WYKOPALISK
66
00:05:32,640 --> 00:05:36,080
{\an8}...Ralpha Soleckiego w jaskini Szanidar.
67
00:05:40,360 --> 00:05:42,840
IRAK
68
00:05:42,840 --> 00:05:46,320
{\an8}Ralph Solecki urodził się w 1917 roku.
69
00:05:46,320 --> 00:05:48,760
Zmarł kilka lat temu w sędziwym wieku.
70
00:05:49,360 --> 00:05:50,760
Był nie do zdarcia.
71
00:05:53,320 --> 00:05:56,160
W czasach II wojny światowej
nadepnął na minę.
72
00:05:56,160 --> 00:05:58,240
Jakimś cudem uszedł z życiem.
73
00:06:00,840 --> 00:06:04,160
Nie ma wątpliwości,
że był niezwykłym człowiekiem.
74
00:06:05,800 --> 00:06:09,080
Nie wiem,
jak dowiedział się o jaskini Szanidar.
75
00:06:10,120 --> 00:06:11,600
{\an8}Ale przyjechał tutaj,
76
00:06:11,600 --> 00:06:13,720
{\an8}żeby prowadzić wykopaliska,
77
00:06:13,720 --> 00:06:16,880
{\an8}pięć razy między 1951 a 1960 rokiem.
78
00:06:23,200 --> 00:06:26,200
Stanowisko rozciągało się
od północy na południe.
79
00:06:26,200 --> 00:06:28,720
Pokryło prawie całe dno jaskini.
80
00:06:35,520 --> 00:06:38,160
Jaskinia przeszła do historii,
81
00:06:38,160 --> 00:06:42,960
bo znaleziono w niej szczątki
dziesięciu różnych neandertalczyków.
82
00:06:59,040 --> 00:07:00,480
W tamtych czasach
83
00:07:01,760 --> 00:07:03,760
byliśmy jeszcze bardzo młodzi.
84
00:07:07,320 --> 00:07:09,480
Miałem wtedy może...
85
00:07:11,000 --> 00:07:12,560
17, 18 lat.
86
00:07:16,800 --> 00:07:18,800
Doktor wszystkiego nas nauczył.
87
00:07:21,400 --> 00:07:24,240
Wynosiliśmy z jaskini pełno kamieni.
88
00:07:25,040 --> 00:07:26,600
Mieli materiały wybuchowe.
89
00:07:35,360 --> 00:07:37,960
Znaleźli tam szczątki neandertalczyków.
90
00:07:37,960 --> 00:07:39,560
Nie byle co.
91
00:07:42,920 --> 00:07:46,760
Ich żebra i kości były bardzo grube.
92
00:07:47,440 --> 00:07:49,760
Głowy też były spore.
93
00:07:53,160 --> 00:07:54,000
A ich ręce...
94
00:07:55,600 --> 00:07:57,760
nigdy czegoś takiego nie widziałem.
95
00:07:59,200 --> 00:08:02,920
Było to pierwsze
przełomowe odkrycie Soleckiego.
96
00:08:03,720 --> 00:08:06,320
Nadał neandertalczykowi imię Szanidar 1.
97
00:08:07,240 --> 00:08:11,320
Jego szkielet w znaczący sposób
różnił się od naszego.
98
00:08:15,880 --> 00:08:19,000
Mają zdecydowanie grubsze rysy twarzy.
99
00:08:19,000 --> 00:08:21,920
Duże łuki brwiowe, inny kształt czaszki.
100
00:08:21,920 --> 00:08:23,680
Nasza jest zaokrąglona.
101
00:08:23,680 --> 00:08:25,240
Krępa budowa ciała.
102
00:08:26,400 --> 00:08:30,280
Zakładamy, że musieli mieć swój język.
103
00:08:32,240 --> 00:08:35,760
Im więcej o nich wiemy,
tym bardziej staje się jasne,
104
00:08:35,760 --> 00:08:40,000
że nie byli tak prymitywni,
jak sądziliśmy jeszcze 40, 50 lat temu.
105
00:08:44,680 --> 00:08:47,360
Nazywamy to drzewem życia.
106
00:08:48,240 --> 00:08:50,040
Każdy człowiek i każde zwierzę
107
00:08:50,920 --> 00:08:54,080
to osobna gałąź na drzewie życia.
108
00:08:54,720 --> 00:08:55,560
{\an8}ARCHEOLOG
109
00:08:55,560 --> 00:08:58,880
{\an8}DYREKTOR DEPARTAMENTU OCHRONY ZABYTKÓW
W REGIONIE SORAN
110
00:08:58,880 --> 00:09:03,560
My jesteśmy jedną z tych gałęzi,
a neandertalczycy drugą.
111
00:09:06,080 --> 00:09:08,320
W pewnym momencie się rozdzieliliśmy.
112
00:09:10,560 --> 00:09:12,880
Szczerze uważam,
113
00:09:13,440 --> 00:09:17,760
że siedzę teraz
na szczątkach moich kuzynów.
114
00:09:24,800 --> 00:09:28,840
Obecnie pracujemy
na głębokości czterech i pół metra.
115
00:09:29,840 --> 00:09:32,600
Cofnęliśmy się o 45 tysięcy lat.
116
00:09:33,280 --> 00:09:35,840
To właśnie na tej głębokości
117
00:09:35,840 --> 00:09:38,680
pochowano lub pozostawiono Szanidara 1.
118
00:09:41,520 --> 00:09:46,120
{\an8}SZANIDAR 1
119
00:09:46,680 --> 00:09:50,080
{\an8}ZMARŁ 45 TYSIĘCY LAT TEMU
120
00:09:50,920 --> 00:09:54,080
Doznał urazu prawej strony głowy.
121
00:09:58,800 --> 00:10:00,600
A także lewego oczodołu.
122
00:10:00,600 --> 00:10:03,240
Możliwe, że nie widział na to oko.
123
00:10:03,240 --> 00:10:05,880
To może tłumaczyć
jego pozostałe obrażenia.
124
00:10:18,760 --> 00:10:21,520
Jego prawa ręka była sparaliżowana.
125
00:10:24,680 --> 00:10:29,480
Złamał prawą rękę w wielu miejscach,
126
00:10:29,480 --> 00:10:34,560
a jej dolna część została usunięta,
celowo bądź nie.
127
00:10:34,560 --> 00:10:37,920
Czyli jego prawa ręka
właściwie kończyła się na łokciu.
128
00:10:40,720 --> 00:10:44,560
Miał też inne obrażenia
i poważne zwyrodnienia w stawie kolanowym.
129
00:10:50,000 --> 00:10:52,240
Złamania kości stopy.
130
00:10:54,840 --> 00:10:57,520
Jeśli chodzi na przykład o polowania,
131
00:10:57,520 --> 00:11:00,880
mógł mieć w tym pewne trudności,
132
00:11:00,880 --> 00:11:03,560
a mimo to dożył sędziwego wieku.
133
00:11:12,400 --> 00:11:15,880
Wnioski płynące z tego znaleziska
miały ogromne znaczenie.
134
00:11:20,600 --> 00:11:24,000
Szczątki Szanidara 1
zachwiały wieloma przekonaniami.
135
00:11:24,000 --> 00:11:25,840
Wiele wskazywało na to,
136
00:11:25,840 --> 00:11:29,880
że neandertalczycy
opiekowali się swoimi krewniakami.
137
00:11:32,440 --> 00:11:36,440
To dowód na to,
że ten pokaleczony osobnik,
138
00:11:36,440 --> 00:11:39,320
mógł liczyć na opiekę swojego klanu.
139
00:11:47,000 --> 00:11:50,200
Niedługo potem
Solecki odkrył kolejne ciało,
140
00:11:50,200 --> 00:11:53,520
którego historia była równie niesamowita.
141
00:11:53,520 --> 00:11:58,120
{\an8}SZANIDAR 3
142
00:11:59,760 --> 00:12:04,360
{\an8}ZMARŁ 45 TYSIĘCY LAT TEMU
143
00:12:06,080 --> 00:12:09,480
Szanidar 3 to kolejny dorosły mężczyzna.
144
00:12:10,400 --> 00:12:12,600
On również miał wiele obrażeń.
145
00:12:12,600 --> 00:12:16,560
Między innymi
poważny uraz w okolicy żeber.
146
00:12:17,920 --> 00:12:22,080
Który przypomina
o brutalnym obliczu życia w neolicie.
147
00:12:35,480 --> 00:12:38,080
A w innych częściach jaskini
148
00:12:38,080 --> 00:12:40,400
znaleziono jeszcze więcej reliktów,
149
00:12:40,400 --> 00:12:43,680
które mogą przybliżyć nam
losy Szanidara 3.
150
00:12:44,840 --> 00:12:48,120
{\an8}To niektóre z narzędzi,
które znaleźliśmy w jaskini.
151
00:12:49,040 --> 00:12:52,800
Ten większy to tak zwany „pięściak”.
Jest zrobiony z otoczaka.
152
00:12:53,360 --> 00:12:56,280
Obłego kamienia,
który można znaleźć w rzece.
153
00:12:56,800 --> 00:13:00,080
Neandertalczycy zbierali je,
żeby następnie je rozłupać.
154
00:13:00,080 --> 00:13:02,640
Robili narzędzia z samego kamienia
155
00:13:02,640 --> 00:13:06,400
lub z jego kawałków,
tak zwanych „odłupków”.
156
00:13:06,920 --> 00:13:10,480
Mieli ich pod dostatkiem w rzece,
trzy kilometry stąd.
157
00:13:20,680 --> 00:13:23,480
Spróbuję zrobić grot włóczni.
158
00:13:24,960 --> 00:13:26,640
Żeby to zrobić,
159
00:13:27,880 --> 00:13:29,320
uderzam brzeg kamienia,
160
00:13:30,800 --> 00:13:33,040
by odłupać mniejsze kawałki.
161
00:13:33,040 --> 00:13:35,800
W ten sposób ostrzę kamień.
162
00:13:39,880 --> 00:13:41,920
Nie odłupałem za dużo,
163
00:13:41,920 --> 00:13:44,800
ale brzegi są już całkiem ostre.
164
00:13:46,440 --> 00:13:48,200
Zrobienie takiego grotu
165
00:13:48,200 --> 00:13:51,400
zajęło mi jakieś pięć, sześć minut.
166
00:13:52,400 --> 00:13:54,960
W odpowiednich rękach
to śmiercionośna broń.
167
00:13:54,960 --> 00:13:58,080
Wystarczy wiedzieć,
jak się nią posługiwać.
168
00:14:21,920 --> 00:14:24,880
Ciekawym odkryciem na temat Szanidara 3
169
00:14:24,880 --> 00:14:26,920
była jego rana kłuta.
170
00:14:30,760 --> 00:14:32,520
Możemy podejrzewać,
171
00:14:33,160 --> 00:14:38,560
że w klatkę piersiową wbito mu
kamienny grot włóczni lub coś podobnego.
172
00:14:38,560 --> 00:14:42,240
Możliwe, że przebił płuco,
które następnie się zapadło.
173
00:15:14,400 --> 00:15:17,440
To typowa rana od broni miotanej.
174
00:15:21,520 --> 00:15:24,160
Możliwe, że ktoś rzucił w niego włócznią.
175
00:15:33,760 --> 00:15:35,280
Wypadek na polowaniu?
176
00:15:37,040 --> 00:15:39,680
A może doszło do przemocy?
177
00:15:44,280 --> 00:15:48,800
Wiemy na pewno,
że ta rana nie była przyczyną śmierci.
178
00:15:50,480 --> 00:15:52,120
To może sugerować,
179
00:15:52,640 --> 00:15:55,560
że ktoś pomógł mu dojść do siebie.
180
00:16:03,360 --> 00:16:05,080
Choć byli poważnie ranni,
181
00:16:05,080 --> 00:16:08,920
zarówno Szanidar 3, jak i Szanidar 1
182
00:16:08,920 --> 00:16:11,840
mogli liczyć na pomoc swoich towarzyszy.
183
00:16:17,040 --> 00:16:20,960
To radykalnie zmieniło
postrzeganie życia neandertalczyków.
184
00:16:22,880 --> 00:16:24,200
W innej grocie,
185
00:16:24,200 --> 00:16:27,720
daleko na północny zachód
od jaskini Szanidar,
186
00:16:27,720 --> 00:16:30,760
znaleziono więcej śladów
obecności neandertalczyków.
187
00:16:31,280 --> 00:16:37,680
ZAGRZEB
CHORWACJA
188
00:16:42,160 --> 00:16:44,960
Każdy nowy dowód życia neandertalczyków
189
00:16:46,560 --> 00:16:49,920
przybliża nam ich ludzkie oblicze.
190
00:16:56,200 --> 00:16:59,280
Ich zachowanie różniło się od naszego.
191
00:17:02,480 --> 00:17:05,760
Żyli przecież w zupełnie innym świecie.
192
00:17:21,880 --> 00:17:24,680
To znaleziska z jaskini Krapina.
193
00:17:27,520 --> 00:17:31,360
Liczą około 130 tysięcy lat.
194
00:17:31,360 --> 00:17:36,040
To największa taka kolekcja
znaleziona w jednym miejscu.
195
00:17:40,400 --> 00:17:46,280
Naliczyliśmy szczątki
około 80 neandertalczyków.
196
00:17:47,840 --> 00:17:50,160
Ciała nie są zachowane w całości,
197
00:17:50,160 --> 00:17:54,880
mamy jedynie fragmenty
poszczególnych szkieletów.
198
00:17:54,880 --> 00:17:56,760
To bardzo nietypowe.
199
00:17:57,560 --> 00:18:02,120
{\an8}KURATORKA KOLEKCJI Z JASKINI KRAPINA
CHORWACKIE MUZEUM HISTORII NATURALNEJ
200
00:18:06,640 --> 00:18:12,040
Na kościach z jaskini Krapina,
na czaszkach oraz reszcie szkieletu,
201
00:18:12,040 --> 00:18:16,440
widzimy wiele nacięć
wykonanych przez człowieka.
202
00:18:23,560 --> 00:18:25,760
To kość piszczelowa.
203
00:18:25,760 --> 00:18:30,920
Całkiem możliwe,
że złamano ją celowo, zmiażdżono ją.
204
00:18:32,880 --> 00:18:37,760
Tutaj również widzimy nacięcia
oraz innego rodzaju ślady.
205
00:18:39,240 --> 00:18:43,920
Po co ktoś miałby miażdżyć kość tego typu?
206
00:18:43,920 --> 00:18:48,480
Ponieważ w środku skrywa szpik kostny.
207
00:18:52,120 --> 00:18:53,720
To z kolei kość strzałkowa.
208
00:18:53,720 --> 00:19:00,080
Na jej powierzchni również możemy zauważyć
pewne nietypowe ślady.
209
00:19:01,240 --> 00:19:02,800
Prawdopodobnie powstały,
210
00:19:02,800 --> 00:19:06,560
kiedy ktoś próbował
zeskrobać z kości resztki mięsa,
211
00:19:06,560 --> 00:19:10,040
resztki tkanki mięśniowej.
212
00:19:10,040 --> 00:19:16,160
Zupełnie jak przy obgryzaniu
kości kurczaka przy obiedzie.
213
00:19:28,000 --> 00:19:30,120
Na myśl, że jedli swoich krewniaków,
214
00:19:30,840 --> 00:19:33,040
robi się człowiekowi słabo.
215
00:19:38,160 --> 00:19:42,240
Ale nasuwa się pytanie,
jaki wymiar miał ten kanibalizm.
216
00:19:43,560 --> 00:19:45,080
Co to dla nich znaczyło?
217
00:20:03,160 --> 00:20:06,880
Spójrzcie. Tnie jak nóż kuchenny.
218
00:20:08,800 --> 00:20:11,120
- Zero wysiłku.
- Łatwizna.
219
00:20:11,840 --> 00:20:16,080
{\an8}BADACZKA CHORWACKIEJ AKADEMII NAUK I SZTUK
220
00:20:16,080 --> 00:20:21,680
Odtwarzamy ich narzędzia,
a także sposób działania.
221
00:20:22,200 --> 00:20:25,600
W ten sposób możemy
poznać ich sposób myślenia.
222
00:20:25,600 --> 00:20:29,920
Zauważyć procesy kognitywne,
które za wszystkim stoją.
223
00:20:30,800 --> 00:20:32,240
Jest jedna różnica.
224
00:20:32,240 --> 00:20:36,480
Nasze nacięcia znajdują się
tylko w okolicach stawów.
225
00:20:37,000 --> 00:20:40,400
A na szczątkach z jaskini Krapina
226
00:20:40,400 --> 00:20:43,960
nacięcia są widoczne na całych kościach.
227
00:20:43,960 --> 00:20:48,080
- Jakby ktoś je skrobał.
- Tak.
228
00:20:49,320 --> 00:20:54,240
Nie wyobrażam sobie,
że robię coś takiego swojemu znajomemu.
229
00:21:00,360 --> 00:21:04,360
Mamy tutaj słynną czaszkę Krapina 3.
230
00:21:05,560 --> 00:21:11,400
To najlepiej zachowany fragment czaszki
231
00:21:11,400 --> 00:21:12,960
w całej naszej kolekcji.
232
00:21:12,960 --> 00:21:16,160
Jedyny, który zawiera fragment twarzy.
233
00:21:21,200 --> 00:21:24,040
Sądzimy, że to czaszka kobiety.
234
00:21:24,040 --> 00:21:27,240
Młodej neandertalki po 20. roku życia.
235
00:21:28,960 --> 00:21:31,680
Co ciekawe, na kości czołowej
236
00:21:31,680 --> 00:21:36,640
doliczyliśmy się mniej więcej 40 nacięć.
237
00:21:40,360 --> 00:21:43,000
Stała za tym determinacja.
238
00:21:43,000 --> 00:21:47,800
Ktoś z namaszczeniem wykonał
40 nacięć bardzo blisko siebie.
239
00:21:48,960 --> 00:21:51,320
Nawet jeśli zjedli tę osobę,
240
00:21:51,320 --> 00:21:54,920
to wątpię, że kierował nimi głód.
241
00:21:57,640 --> 00:22:00,600
Takie zachowanie ma skomplikowane podłoże.
242
00:22:09,840 --> 00:22:14,560
Może spożywając ciało swojego krewniaka,
243
00:22:15,440 --> 00:22:18,560
chcieli przejąć jakąś ich zaletę.
244
00:22:18,560 --> 00:22:23,800
Wchłonąć coś,
co podziwiali w swoim pobratymcu.
245
00:22:26,720 --> 00:22:29,400
Dostępne dowody etnograficzne sugerują,
246
00:22:29,920 --> 00:22:30,960
że do niedawna,
247
00:22:30,960 --> 00:22:33,640
ludzie pożywiali się
ciałami swoich bliskich.
248
00:22:33,640 --> 00:22:38,640
Jedząc ich ciało,
chcieli wziąć od nich coś,
249
00:22:38,640 --> 00:22:43,680
co mogliby przekazać następnym pokoleniom,
chcieli przejąć ich spuściznę.
250
00:22:47,560 --> 00:22:48,760
Nie mamy pewności,
251
00:22:48,760 --> 00:22:53,840
że właśnie takie myślenie
kierowało neandertalczykami,
252
00:22:53,840 --> 00:22:55,520
ale jest to możliwe.
253
00:23:01,760 --> 00:23:04,440
Podejście do swoich zmarłych krewniaków
254
00:23:04,440 --> 00:23:07,560
pokazuje złożoność
myślenia neandertalczyków.
255
00:23:13,080 --> 00:23:15,560
A najlepiej widać to na przykładzie
256
00:23:15,560 --> 00:23:18,840
najsławniejszego odkrycia
Ralpha Soleckiego.
257
00:23:19,960 --> 00:23:21,360
Szanidara 4.
258
00:23:22,240 --> 00:23:25,800
Znanego też jako „pochówek wśród kwiatów”.
259
00:23:30,160 --> 00:23:31,960
W tej jaskini
260
00:23:33,480 --> 00:23:36,960
znaleźliśmy szczątki
dziewięciu neandertalczyków.
261
00:23:36,960 --> 00:23:39,680
Dwa ciała wyróżniają się
na tle pozostałych.
262
00:23:39,680 --> 00:23:44,120
{\an8}Numer 1, znaleziony tam,
na głębokości pięciu metrów.
263
00:23:44,120 --> 00:23:49,760
{\an8}Oraz Szanidar 4, znaleziony tutaj,
na głębokości siedmiu metrów.
264
00:23:50,840 --> 00:23:54,440
{\an8}Ralph Solecki był jednym z najlepszych
archeologów na świecie.
265
00:23:54,440 --> 00:23:55,480
{\an8}GEOARCHEOLOG
266
00:23:55,480 --> 00:23:57,200
{\an8}Był też mistrzem opowieści.
267
00:23:57,200 --> 00:24:03,840
Całkiem możliwe, że mamy do czynienia
z pierwszymi oznakami rozwoju duchowego.
268
00:24:04,360 --> 00:24:07,280
A nawet z zalążkiem religii.
269
00:24:11,280 --> 00:24:13,720
{\an8}SZANIDAR 4
270
00:24:13,720 --> 00:24:17,800
{\an8}„POCHÓWEK WŚRÓD KWIATÓW”
271
00:24:17,800 --> 00:24:22,280
{\an8}Odkrycie ciała złożonego w kwiatach
było momentem przełomowym.
272
00:24:22,800 --> 00:24:25,800
{\an8}Szkielet był zachowany
praktycznie w całości.
273
00:24:25,800 --> 00:24:28,200
{\an8}Rzecz niebywale rzadko spotykana.
274
00:24:30,280 --> 00:24:33,520
Sprawdzili szczątki
na obecność pyłków kwiatowych.
275
00:24:33,520 --> 00:24:36,800
Co w tamtych czasach
było dość niespotykane.
276
00:24:36,800 --> 00:24:41,000
W ziemi znaleźliśmy pyłki kwiatowe.
277
00:24:41,000 --> 00:24:42,560
Wygląda to tak.
278
00:24:43,200 --> 00:24:47,400
Pyłki wskazują na obecność
ośmiu rodzajów kwiatów,
279
00:24:47,400 --> 00:24:50,560
które prawdopodobnie
zostały położone obok zmarłego.
280
00:24:54,240 --> 00:24:57,560
Nie mówi:
„Przeprowadzili nabożeństwo pogrzebowe”,
281
00:24:57,560 --> 00:25:00,840
ale jego opowieść to sugeruje.
282
00:25:02,760 --> 00:25:06,920
{\an8}Podczas ostatniej epoki lodowcowej
ktoś przemierzał górskie zbocza
283
00:25:06,920 --> 00:25:09,840
{\an8}w poszukiwaniu kwiatów
na ostatnie pożegnanie.
284
00:25:14,400 --> 00:25:19,480
Od zawsze uważano, że neandertalczycy
prowadzili prymitywne życie.
285
00:25:19,480 --> 00:25:24,840
Że byli brzydcy,
niezdolni do uczuć ani do refleksji.
286
00:25:29,160 --> 00:25:32,680
A to znalezisko pokazało
ich delikatne oblicze.
287
00:25:36,920 --> 00:25:38,880
Prasa się o tym rozpisywała.
288
00:25:40,160 --> 00:25:42,200
Zapłakany neandertalczyk
289
00:25:42,200 --> 00:25:45,720
zbierał kwiaty z okolicznych wzgórz,
290
00:25:45,720 --> 00:25:47,640
by oddać cześć zmarłemu.
291
00:25:58,920 --> 00:26:01,080
Byli to pierwsi ludzie kwiaty.
292
00:26:01,960 --> 00:26:05,880
Bezprecedensowe odkrycie
w historii archeologii.
293
00:26:44,600 --> 00:26:48,160
Po odkryciu szczątków Szanidara 4
294
00:26:49,400 --> 00:26:53,080
teoria pochówku w kwiatach
została podważona.
295
00:27:01,080 --> 00:27:05,320
Pewien naukowiec badający suwaki perskie,
niewielkich rozmiarów gryzonie
296
00:27:05,320 --> 00:27:07,440
przypominające chomiki z ogonem,
297
00:27:08,080 --> 00:27:12,840
okrył, że suwaki, znosiły do nor kwiaty,
by później je tam zjeść.
298
00:27:16,120 --> 00:27:18,840
To był cios, pod wieloma względami.
299
00:27:18,840 --> 00:27:23,840
Solecki już wcześniej zauważył coś,
co wyglądało na zwierzęce nory.
300
00:27:27,800 --> 00:27:29,800
Jednak zespół ma nowe dowody,
301
00:27:29,800 --> 00:27:33,720
które sugerują, że mimo wszystko
Solecki miał po części rację.
302
00:27:35,040 --> 00:27:39,080
Na tych terenach żyją hieny,
wilki oraz lamparty.
303
00:27:39,080 --> 00:27:40,240
Nawet dziś.
304
00:27:40,920 --> 00:27:42,680
Gdyby zostawili tu zmarłego,
305
00:27:42,680 --> 00:27:46,040
jego ciało
zostałoby pożarte przez zwierzęta.
306
00:28:00,280 --> 00:28:05,280
A do tego szkieletu
nie dobrało się żadne zwierzę.
307
00:28:07,880 --> 00:28:10,720
Na swój sposób ciało zostało ochronione.
308
00:28:16,640 --> 00:28:19,680
Gdybym musiał zgadywać, obstawiałbym,
309
00:28:20,200 --> 00:28:22,680
że neandertalczycy wykorzystali gałęzie,
310
00:28:24,240 --> 00:28:29,520
żeby odgrodzić ciało zmarłego
przed dzikimi zwierzętami.
311
00:28:32,320 --> 00:28:39,240
A elementy roślinności wraz z pyłkami
wpadły do jego klatki piersiowej,
312
00:28:39,240 --> 00:28:41,000
gdy ciało uległo rozkładowi.
313
00:28:44,360 --> 00:28:49,040
Uważam, że teoria Soleckiego
to naprawdę piękna opowieść.
314
00:28:51,960 --> 00:28:55,560
Ale dysponujemy obecnie wiedzą,
315
00:28:55,560 --> 00:28:57,960
która przeczy tej hipotezie.
316
00:28:59,240 --> 00:29:00,440
I to stanowczo.
317
00:29:08,600 --> 00:29:12,440
Ale uważam, że samo założenie,
318
00:29:12,440 --> 00:29:15,120
że neandertalczycy
troszczyli się o zmarłych,
319
00:29:15,120 --> 00:29:17,360
że chcieli ich chronić...
320
00:29:21,520 --> 00:29:24,200
wcale tak bardzo nie odbiega,
321
00:29:24,960 --> 00:29:28,400
pod pewnymi względami,
od teorii Soleckiego.
322
00:29:33,520 --> 00:29:38,680
Ralph Solecki odkrył
grób wypełniony kwiatami w 1960 roku.
323
00:29:40,560 --> 00:29:43,000
Planował powrócić na wykopaliska po roku,
324
00:29:43,640 --> 00:29:47,360
ale już nigdy nie było mu dane
wrócić do jaskini Szanidar.
325
00:29:55,520 --> 00:29:56,520
POWSTANIE KURDÓW
326
00:29:56,520 --> 00:29:58,960
Góry nie mają przed Kurdami tajemnic.
327
00:29:58,960 --> 00:30:01,520
Tam irackie czołgi nie mogą ich dosięgnąć.
328
00:30:03,480 --> 00:30:04,840
{\an8}WOJNA W ZATOCE PERSKIEJ
329
00:30:04,840 --> 00:30:07,760
{\an8}To nie jest wojna
Stanów Zjednoczonych z Irakiem.
330
00:30:08,360 --> 00:30:09,800
{\an8}Bum! Mamy to.
331
00:30:09,800 --> 00:30:11,960
{\an8}To wojna Iraku ze światem.
332
00:30:17,040 --> 00:30:18,720
{\an8}WOJNA W IRAKU
2003–2011
333
00:30:19,520 --> 00:30:22,320
Właśnie tak wygląda upadek reżimu.
334
00:30:25,240 --> 00:30:26,760
Saddama już nie ma.
335
00:30:27,360 --> 00:30:28,920
{\an8}WOJNA Z PAŃSTWEM ISLAMSKIM
336
00:30:28,920 --> 00:30:30,680
{\an8}Znajdują się pod ostrzałem.
337
00:30:30,680 --> 00:30:34,640
Okrutny kalifat jest okrążony
przez wrogie wojsko.
338
00:30:40,160 --> 00:30:46,000
Po 2010 roku sytuacja polityczna
znacznie się uspokoiła.
339
00:30:46,000 --> 00:30:49,400
Państwo Islamskie chyli się ku końcowi.
340
00:30:49,400 --> 00:30:53,480
Wtedy kurdyjski rząd
zaprosił profesora Graeme’a Bakera
341
00:30:53,480 --> 00:30:56,920
do poprowadzenia nowych wykopalisk
w jaskini Szanidar.
342
00:30:59,040 --> 00:31:01,760
Nie myśleliśmy, że coś znajdziemy.
343
00:31:01,760 --> 00:31:03,400
Nie taki był cel projektu.
344
00:31:03,400 --> 00:31:07,080
Mieliśmy poszerzyć badania
rozpoczęte przez Soleckiego.
345
00:31:09,800 --> 00:31:12,600
Zespół nie lada się zdziwił,
346
00:31:12,600 --> 00:31:18,200
gdy w 2018 roku natrafił
na szkielet neandertalczyka.
347
00:31:18,200 --> 00:31:22,000
Pierwsze takie znalezisko
od ponad ćwierć wieku.
348
00:31:24,920 --> 00:31:27,760
Na początku znaleźliśmy fragment czaszki.
349
00:31:27,760 --> 00:31:31,640
Coś niebywałego. Była to część oczodołu.
350
00:31:34,800 --> 00:31:39,240
Od razu było widać,
że czaszka należy do neandertalczyka.
351
00:31:39,240 --> 00:31:41,880
Łuki brwiowe były mocno wyrośnięte.
352
00:31:45,800 --> 00:31:48,640
Pod czaszką znajdowała się lewa ręka.
353
00:31:49,960 --> 00:31:54,120
Była ułożona pod spodem,
leżała wzdłuż tułowia,
354
00:31:54,120 --> 00:31:56,200
a dłoń znajdowała się pod głową.
355
00:31:59,120 --> 00:32:00,440
Badania wskazują,
356
00:32:00,920 --> 00:32:04,480
że jest to najstarszy szkielet
z wykopaliska Soleckiego.
357
00:32:07,080 --> 00:32:10,000
{\an8}ZMARŁ 75 TYSIĘCY LAT TEMU
358
00:32:10,000 --> 00:32:12,600
{\an8}Okres sprzed 75 tysięcy lat
359
00:32:13,600 --> 00:32:15,840
{\an8}nawet trudno sobie wyobrazić.
360
00:32:17,120 --> 00:32:20,880
Już sama nasza historia to szmat czasu,
361
00:32:20,880 --> 00:32:24,440
a to zaledwie kropla w morzu
w dziejach naszego gatunku.
362
00:32:34,040 --> 00:32:38,120
Wystarczy pomyśleć,
co wydarzyło się na ziemi od tego czasu.
363
00:32:38,120 --> 00:32:40,200
Neandertalczycy wymarli,
364
00:32:40,200 --> 00:32:43,080
ludzie skolonizowali cały świat.
365
00:32:44,560 --> 00:32:46,760
Rolnictwo, miasta, urbanizacja.
366
00:32:46,760 --> 00:32:48,400
Europejski kolonializm.
367
00:32:49,800 --> 00:32:50,680
{\an8}OBLIGACJE
368
00:32:50,680 --> 00:32:53,200
Okropieństwa XX wieku.
369
00:33:12,680 --> 00:33:14,360
Gdy to wszystko się działo,
370
00:33:16,640 --> 00:33:18,360
on spokojnie sobie tam leżał.
371
00:33:23,240 --> 00:33:24,400
On albo ona.
372
00:33:24,880 --> 00:33:26,120
Sprasowany na placek.
373
00:33:30,560 --> 00:33:32,480
Pod wielką stertą kamieni.
374
00:33:34,520 --> 00:33:38,200
A my wbrew wszystkim przeciwnościom losu
jakoś go znaleźliśmy.
375
00:33:43,360 --> 00:33:47,760
{\an8}SZANIDAR Z
376
00:33:50,720 --> 00:33:54,400
To pokoleniowe odkrycie.
Nikt się tego nie spodziewał.
377
00:34:00,640 --> 00:34:02,760
Głowa była mocno zmiażdżona.
378
00:34:02,760 --> 00:34:05,880
Cała czaszka była zupełnie płaska.
379
00:34:05,880 --> 00:34:08,320
Miała grubość dwóch, trzech centymetrów.
380
00:34:12,880 --> 00:34:14,320
Była w kawałkach.
381
00:34:15,920 --> 00:34:17,160
Wręcz się rozpadała.
382
00:34:21,400 --> 00:34:27,080
Nawet pociągnięcie pędzla
mogłoby ją uszkodzić albo zniszczyć.
383
00:34:27,080 --> 00:34:29,520
Musieliśmy być niezwykle delikatni.
384
00:34:29,520 --> 00:34:30,520
Co zapakowałaś?
385
00:34:31,040 --> 00:34:33,280
Przednią część żuchwy.
386
00:34:34,040 --> 00:34:37,920
I większość dolnych zębów,
ale nie wszystkie.
387
00:34:37,920 --> 00:34:42,760
Przenosiliśmy szczątki kawałek po kawałku,
razem z osadem. Byle się nie rozpadły.
388
00:34:45,200 --> 00:34:47,640
To żmudna praca. Nie bez powodu.
389
00:34:48,320 --> 00:34:49,560
Mamy jedno podejście.
390
00:34:50,400 --> 00:34:53,120
Każdy archeolog poniekąd coś niszczy.
391
00:34:53,880 --> 00:34:55,200
Gdy coś wykopiesz,
392
00:34:56,200 --> 00:34:57,640
już tego nie powtórzysz.
393
00:35:02,920 --> 00:35:06,480
Wszystkie pakunki wysłaliśmy
do Wielkiej Brytanii,
394
00:35:07,240 --> 00:35:09,040
żeby złożyć je tam na miejscu.
395
00:35:19,600 --> 00:35:24,400
UNIWERSYTET CAMBRIDGE
WIELKA BRYTANIA
396
00:35:26,680 --> 00:35:29,240
Nasz zespół jest mały,
ale wyspecjalizowany.
397
00:35:29,760 --> 00:35:31,440
To eksperci z całego świata.
398
00:35:35,080 --> 00:35:37,520
Oczyściliśmy i zabezpieczyliśmy kości.
399
00:35:37,520 --> 00:35:39,280
Miałam już potrzebne kawałki
400
00:35:39,280 --> 00:35:43,800
i mogłam zająć się rekonstrukcją,
proces przypomina pracę nad układanką.
401
00:35:43,800 --> 00:35:48,480
{\an8}KONSERWATORKA
WYKOPALISKA W JASKINI SZANIDAR
402
00:35:48,480 --> 00:35:51,760
Początek jest najłatwiejszy.
403
00:35:54,040 --> 00:35:56,240
Potem sprawa się komplikuje.
404
00:36:00,720 --> 00:36:02,720
Trzeba mieć do tego cierpliwość.
405
00:36:05,680 --> 00:36:09,760
Pracujesz z czymś jedynym w swoim rodzaju.
406
00:36:12,160 --> 00:36:14,360
To ogromna odpowiedzialność.
407
00:36:16,160 --> 00:36:18,200
Jeśli czaszkę uda się odbudować,
408
00:36:18,960 --> 00:36:22,960
zespół ma nadzieję
zrekonstruować twarz Szanidara Z.
409
00:36:25,480 --> 00:36:29,440
Inna część czaszki
też zawiera cenne wskazówki.
410
00:36:31,720 --> 00:36:34,040
Pobieram próbkę kamienia nazębnego,
411
00:36:34,040 --> 00:36:37,320
który zebrał się na uzębieniu Szanidara Z.
412
00:36:45,840 --> 00:36:50,240
{\an8}Kamień nazębny to osad,
który zbiera się na zębach.
413
00:36:50,240 --> 00:36:52,960
{\an8}Usuwamy go raz w roku u dentysty.
414
00:36:55,360 --> 00:36:57,280
To coś zupełnie naturalnego.
415
00:36:57,840 --> 00:37:02,000
Kamień osadzający się na zębach
powstaje z resztek pokarmu.
416
00:37:03,240 --> 00:37:06,880
Ten materiał może
powiedzieć nam bardzo dużo.
417
00:37:31,560 --> 00:37:34,560
Na świecie pokutuje przekonanie,
418
00:37:34,560 --> 00:37:38,880
że neandertalczycy
zajmowali się głównie łowiectwem.
419
00:37:38,880 --> 00:37:41,840
Że jedli mięso z mięsem z dodatkiem mięsa.
420
00:37:48,360 --> 00:37:52,000
Dopiero w ciągu ostatnich 10, 20 lat
421
00:37:52,000 --> 00:37:57,920
dowiedzieliśmy się,
że neandertalczycy jedli również rośliny.
422
00:38:10,400 --> 00:38:13,320
Z roślin,
które były trujące w formie surowej,
423
00:38:13,320 --> 00:38:16,640
potrafili przyrządzić
coś jadalnego i pożywnego.
424
00:38:17,600 --> 00:38:20,520
Taką wiedzę zdobywa się przez całe życie.
425
00:38:24,520 --> 00:38:26,600
Jeśli za przykład weźmiemy osoby,
426
00:38:27,240 --> 00:38:30,800
które współcześnie
trudnią się zbieractwem,
427
00:38:30,800 --> 00:38:34,800
to zapewne wśród neandertalczyków
specjalizowały się w tym kobiety.
428
00:38:42,440 --> 00:38:47,200
Gdy dowiemy się,
jakie rośliny jedli neandertalczycy,
429
00:38:51,720 --> 00:38:57,360
może lepiej poznamy rolę kobiet
w ich społeczeństwie.
430
00:39:03,560 --> 00:39:06,240
Nigdy nie poznamy ich historii ani imion.
431
00:39:07,120 --> 00:39:08,400
Ich marzeń i snów.
432
00:39:11,880 --> 00:39:15,080
Ale cieszę się,
że mogę pracować nad projektem,
433
00:39:15,080 --> 00:39:20,000
który pozwoli nam przybliżyć światu
nawet drobny fragment ich życia.
434
00:39:28,440 --> 00:39:31,120
Trudno się nie zastanawiać,
kim była ta osoba.
435
00:39:31,120 --> 00:39:34,040
Jaka była? Jak wyglądała jej historia?
436
00:39:34,040 --> 00:39:35,560
Jak się tu znalazła?
437
00:39:40,080 --> 00:39:43,480
Mam spory problem, żeby wyobrazić sobie,
438
00:39:44,040 --> 00:39:46,960
jak dana osoba wyglądała
na podstawie jej czaszki.
439
00:39:49,240 --> 00:39:53,120
Tu przydają się
umiejętności braci Kennisów.
440
00:39:56,640 --> 00:39:59,520
ARNHEM
HOLANDIA
441
00:40:04,800 --> 00:40:08,040
Tu mamy czaszkę stworzoną
na bazie danych od Emmy.
442
00:40:08,040 --> 00:40:10,960
Jest prawie cała. Ładnie się prezentuje.
443
00:40:10,960 --> 00:40:13,360
Wydrukowaliśmy ją sobie.
444
00:40:14,160 --> 00:40:15,640
{\an8}Kim są bracia Kennisowie?
445
00:40:15,640 --> 00:40:16,560
{\an8}REKONSTRUKTOR
446
00:40:16,560 --> 00:40:20,960
{\an8}Bracia Kennisowie to bliźniacy,
których fascynuje ewolucja człowieka.
447
00:40:20,960 --> 00:40:22,520
Spójrz na ten nos.
448
00:40:22,520 --> 00:40:24,760
Typowy dla neandertalczyka,
449
00:40:24,760 --> 00:40:28,440
ale u nasady jest bardzo wąski.
450
00:40:28,440 --> 00:40:31,080
Rekonstruujemy naszych wymarłych przodków.
451
00:40:31,080 --> 00:40:32,960
Chcemy pokazać ludziom,
452
00:40:32,960 --> 00:40:37,400
jak mogli wyglądać ich odlegli przodkowie.
453
00:40:37,400 --> 00:40:40,480
Wielkie oczy, pociągła twarz, mały nos.
454
00:40:40,480 --> 00:40:46,160
Zupełnie jak okulary.
Takie ogromne okulary.
455
00:40:46,160 --> 00:40:48,800
Zobacz, jak wygląda, gdy dołożymy żuchwę.
456
00:40:50,160 --> 00:40:52,000
W szkole szło nam słabo.
457
00:40:52,000 --> 00:40:53,640
Mało czytaliśmy.
458
00:40:53,640 --> 00:40:57,280
Kiedyś w bibliotece
zobaczyliśmy rysunki neandertalczyków.
459
00:40:59,240 --> 00:41:01,760
Te wytarte zęby rzucają się w oczy.
460
00:41:01,760 --> 00:41:03,760
- Bardzo wytarte.
- Typowe.
461
00:41:03,760 --> 00:41:07,520
Używali zębów jak imadła. Jak narzędzia.
462
00:41:07,520 --> 00:41:09,040
To fascynujące.
463
00:41:09,040 --> 00:41:13,560
Jak pysk małpy
przekształcił się w ludzką twarz?
464
00:41:21,200 --> 00:41:25,840
W neandertalczykach fascynują nas
ich przeogromne nosy.
465
00:41:27,200 --> 00:41:28,720
I wielkie, nalane twarze.
466
00:41:29,400 --> 00:41:34,000
Żaden z naszych przodków
nie miał takiej dużej i dziwnej twarzy.
467
00:41:34,880 --> 00:41:36,360
Coś niesamowitego.
468
00:41:45,920 --> 00:41:50,120
Zazwyczaj pracujemy na czaszkach,
które są trochę uszkodzone.
469
00:41:51,560 --> 00:41:56,840
Najpierw uzupełniamy ubytki za pomocą
metod wykorzystywanych w kryminologii.
470
00:42:03,960 --> 00:42:07,920
Gdy czaszka jest gotowa,
nakładamy tkankę łączną właściwą.
471
00:42:09,120 --> 00:42:10,880
Mięśnie i całą resztę.
472
00:42:14,000 --> 00:42:16,840
A na koniec
przykrywamy wszystko imitacją skóry.
473
00:42:20,080 --> 00:42:22,160
{\an8}Mają przypominać ludzi.
474
00:42:22,160 --> 00:42:25,640
{\an8}Nie mogą wyglądać prymitywnie,
to zbyt oklepane.
475
00:42:42,840 --> 00:42:43,920
Chodź.
476
00:42:46,800 --> 00:42:49,240
Liczę, że gdy ludzie zobaczą tę twarz,
477
00:42:49,240 --> 00:42:52,000
zauważą, jaka jest nietypowa.
478
00:42:53,520 --> 00:42:56,120
Jej rysy są naprawdę wyjątkowe.
479
00:42:57,640 --> 00:43:01,120
To zaskakujące.
Mamy mózgi tych samych rozmiarów.
480
00:43:01,120 --> 00:43:04,360
Oni też byli ludźmi,
a i tak są od nas inni.
481
00:43:04,360 --> 00:43:06,600
Fascynujące. Czemu tak się różnimy?
482
00:43:09,120 --> 00:43:12,000
Ich ewolucja zachodziła równolegle.
483
00:43:13,520 --> 00:43:15,520
- Dobra.
- W porządku. Okej.
484
00:43:15,520 --> 00:43:18,880
Dlaczego jeden gatunek wymarł,
a drugi przetrwał?
485
00:43:18,880 --> 00:43:22,000
Fascynujące. To druga wersja nas samych.
486
00:43:29,280 --> 00:43:32,360
Dawniej „ta druga wersja nas samych”
487
00:43:32,360 --> 00:43:36,040
uchodziła za mniej inteligentną
od naszego gatunku.
488
00:43:41,920 --> 00:43:48,680
Wyobraźnia, kreatywność i pomysłowość
były zarezerwowane dla homo sapiens.
489
00:44:00,800 --> 00:44:04,200
Ale te uprzedzenia zostały obalone
dzięki znalezisku,
490
00:44:04,200 --> 00:44:09,360
które skrywała pewna wyjątkowa
i trudno dostępna jaskinia we Francji.
491
00:44:11,080 --> 00:44:14,960
{\an8}BRUNIQUEL
FRANCJA
492
00:44:22,560 --> 00:44:26,840
Najpierw musimy przecisnąć się
przez bardzo wąskie przejście.
493
00:44:29,600 --> 00:44:33,200
Wchodząc do jaskini, trzeba bardzo uważać.
494
00:44:33,200 --> 00:44:35,440
Torbę pchamy przed sobą.
495
00:44:56,400 --> 00:44:58,440
Potem wita nas nowy świat.
496
00:45:14,440 --> 00:45:17,480
Wchodzenie do jaskini
jest wbrew naszej naturze.
497
00:45:23,440 --> 00:45:26,880
Ludzie boją się takich przestrzeni.
498
00:45:35,360 --> 00:45:37,600
Zwłaszcza tego, co skrywają ciemności.
499
00:45:50,880 --> 00:45:53,200
{\an8}Jaskinia jest tam od bardzo dawna.
500
00:45:53,200 --> 00:45:54,120
{\an8}GEOLOŻKA
501
00:45:55,320 --> 00:45:57,280
Prawdopodobnie od miliona lat.
502
00:45:58,080 --> 00:46:01,280
Czuć to, gdy się tam wchodzi.
503
00:46:02,040 --> 00:46:06,040
To miejsce z bardzo długą historią.
504
00:46:10,400 --> 00:46:14,880
W głębi znajdują się piękne,
niezmącone jeziora.
505
00:46:20,120 --> 00:46:22,360
Jaskinię ukształtowała woda,
506
00:46:23,120 --> 00:46:28,480
która kapie ze stropu
i tworzy piękne stalagmity i stalaktyty.
507
00:46:34,080 --> 00:46:36,000
Najciekawsze w tym wszystkim
508
00:46:37,640 --> 00:46:40,560
są konstrukcje znalezione w jaskini.
509
00:46:41,800 --> 00:46:43,840
Stalagmity ułożone w kręgi.
510
00:46:55,000 --> 00:46:58,120
Coś takiego
nie występuje w jaskini naturalnie.
511
00:47:06,960 --> 00:47:08,320
Ktoś je tak ułożył.
512
00:47:11,800 --> 00:47:15,000
{\an8}Stał za tym
pewien zamysł architektoniczny.
513
00:47:15,000 --> 00:47:15,920
{\an8}ARCHEOLOG
514
00:47:24,080 --> 00:47:28,640
Małe stalagmity wetknięto
pomiędzy te większe.
515
00:47:31,960 --> 00:47:35,840
To bardzo przemyślana konstrukcja.
516
00:47:46,480 --> 00:47:52,040
Dla archeologa to coś niezwykłego.
Nie ma drugiego takiego miejsca.
517
00:48:01,960 --> 00:48:04,720
W środku największego kręgu
518
00:48:04,720 --> 00:48:09,160
odkryliśmy spore palenisko
wykonane ze stalagmitów.
519
00:48:12,200 --> 00:48:14,400
Tutaj widać odbarwienie od ciepła.
520
00:48:14,400 --> 00:48:17,680
Jest ich więcej. Mamy ich całkiem sporo.
521
00:48:17,680 --> 00:48:20,280
- Możemy się zgodzić – to palenisko.
- Tak.
522
00:48:20,280 --> 00:48:21,480
Ognisko.
523
00:48:24,720 --> 00:48:30,760
Widać, że w kilku miejscach
rozpalono tutaj ogień.
524
00:48:33,280 --> 00:48:34,240
Numer 38.
525
00:48:34,240 --> 00:48:37,720
Pobieram wymiar ze środka.
526
00:48:37,720 --> 00:48:40,560
Zupełnie jak na campingu.
527
00:48:40,560 --> 00:48:46,000
Bierzemy drewno i robimy palenisko,
takie w kształcie tipi.
528
00:48:46,000 --> 00:48:47,920
W kształcie trójkąta.
529
00:48:47,920 --> 00:48:51,280
To niesamowite, widzimy tu ślady sadzy.
530
00:48:51,280 --> 00:48:53,440
Odbarwienia od ognia.
531
00:48:53,440 --> 00:48:56,560
Tu czerń, tam czerwień i fiolet.
532
00:49:03,480 --> 00:49:07,760
Nie ma wątpliwości,
że wśród społeczności prehistorycznych
533
00:49:07,760 --> 00:49:10,200
ogień miał wymiar symboliczny.
534
00:49:32,480 --> 00:49:38,360
Na ziemi znaleźliśmy
kawałeczki spalonego drewna.
535
00:49:41,040 --> 00:49:44,760
Prawdopodobnie
weszli do jaskini z pochodniami.
536
00:49:50,280 --> 00:49:54,840
Poruszanie się po jaskini po ciemku
jest bardzo niebezpieczne.
537
00:49:56,440 --> 00:49:58,840
Dobra komunikacja to podstawa.
538
00:50:10,920 --> 00:50:13,840
Trzeba umieć obchodzić się z ogniem.
539
00:50:18,480 --> 00:50:19,520
Zadbać o światło.
540
00:50:26,960 --> 00:50:30,760
Chcieliśmy się dowiedzieć,
ile lat liczą te konstrukcje.
541
00:50:43,280 --> 00:50:46,080
To rdzenie stalagmitów
z jaskini Bruniquel.
542
00:50:46,080 --> 00:50:51,200
Na ich podstawie możemy określić
wiek tych konstrukcji.
543
00:50:54,680 --> 00:50:57,160
Przyjrzeliśmy się sześciu stalagmitom
544
00:50:57,160 --> 00:51:02,600
i udało nam się ustalić,
że mają 176 i pół tysiąca lat.
545
00:51:03,200 --> 00:51:06,640
To naprawdę coś niebywałego.
546
00:51:12,000 --> 00:51:14,160
W Europie 175 tysięcy lat temu
547
00:51:14,680 --> 00:51:16,360
żyli tylko neandertalczycy.
548
00:51:18,080 --> 00:51:22,520
To najstarsza taka konstrukcja
znaleziona na całym świecie.
549
00:51:31,440 --> 00:51:35,000
Gdy patrzę na te konstrukcje,
ogarnia mnie wzruszenie,
550
00:51:35,000 --> 00:51:38,040
bo dociera do mnie, od jak dawna tu są.
551
00:51:51,160 --> 00:51:55,120
Jedno pytanie wraca jak bumerang.
552
00:51:55,120 --> 00:51:56,600
„Po co to zrobili?”
553
00:52:20,400 --> 00:52:23,720
Okręg zdaje się symbolizować świat.
554
00:52:23,720 --> 00:52:27,800
Jesteś w środku świata albo poza nim.
Coś w ten deseń.
555
00:52:30,640 --> 00:52:35,080
U rdzennych Amerykanów tego typu okręgi
556
00:52:35,080 --> 00:52:38,840
mają często wymiar duchowy.
557
00:52:49,680 --> 00:52:51,920
Czy to zalążek religii?
558
00:53:01,360 --> 00:53:05,720
To kluczowe pytanie,
jednak trudno na nie odpowiedzieć.
559
00:53:20,240 --> 00:53:25,440
Coraz częściej widzimy w neandertalczykach
560
00:53:27,320 --> 00:53:30,200
starszą formę człowieczeństwa.
561
00:53:32,560 --> 00:53:38,000
Dostrzegamy, jak podobni byli
do człowieka współczesnego.
562
00:53:52,360 --> 00:53:54,240
Znalezisko z Bruniquel
563
00:53:55,640 --> 00:54:02,480
pomogło nam w pewnym sensie zbliżyć się
do naszych bardzo odległych przodków.
564
00:54:11,880 --> 00:54:15,960
Zagadkowe kręgi w jaskini Bruniquel
również przyczyniły się
565
00:54:15,960 --> 00:54:19,920
do zmiany postrzegania
neandertalskiej kultury.
566
00:54:25,800 --> 00:54:28,120
Wszystko zaczęło się w jaskini Szanidar
567
00:54:28,760 --> 00:54:31,480
i trwa do dziś.
568
00:54:44,800 --> 00:54:48,240
W tym roku znaleźliśmy
kilka fragmentów kości.
569
00:54:48,240 --> 00:54:51,160
Podejrzewamy,
że należą do jednego szkieletu.
570
00:54:53,200 --> 00:54:54,640
Może to kolejna osoba.
571
00:54:57,240 --> 00:54:59,400
Znaleźliśmy lewą łopatkę.
572
00:55:00,840 --> 00:55:03,720
Oraz niemal kompletną prawą dłoń.
573
00:55:07,720 --> 00:55:10,280
Znaleźliśmy cztery palce.
574
00:55:10,280 --> 00:55:14,760
Ułożone zgodnie z ludzką anatomią.
O nienaruszonym układzie kości.
575
00:55:15,600 --> 00:55:17,000
Nowoodkryte szczątki
576
00:55:17,000 --> 00:55:23,880
należą do tej samej grupy szkieletów
co Szanidar 4 oraz Szanidar Z.
577
00:55:26,400 --> 00:55:27,720
To ekscytujące.
578
00:55:27,720 --> 00:55:30,600
Mamy dowód na to,
579
00:55:30,600 --> 00:55:35,400
że neandertalczycy
składali ciała zmarłych w jednym miejscu.
580
00:55:39,160 --> 00:55:43,640
Czy wracali w to samo miejsce kilka razy?
581
00:55:43,640 --> 00:55:47,400
Na przestrzeni dekad
lub nawet tysięcy lat?
582
00:55:48,800 --> 00:55:52,040
Trudno nie pomyśleć,
że to tylko zbieg okoliczności.
583
00:55:52,560 --> 00:55:56,400
Ale może robili to nie bez powodu?
584
00:55:57,640 --> 00:56:01,240
A jeśli tak, to dlaczego tam wracali?
585
00:56:10,000 --> 00:56:15,800
Gdy znaleźliśmy Szanidara Z,
jego głowa spoczywała na kamieniu.
586
00:56:18,400 --> 00:56:22,280
To ciekawe, bo jest to dość nietypowe.
587
00:56:24,760 --> 00:56:27,960
Dlatego zaczęliśmy się zastanawiać,
588
00:56:27,960 --> 00:56:30,920
czy ułożono go tak celowo.
589
00:56:37,960 --> 00:56:39,800
Co jeszcze ciekawsze,
590
00:56:39,800 --> 00:56:43,040
na wprost ciała
znajduje się wielka, pionowa płyta.
591
00:56:52,680 --> 00:56:55,640
Taka pionowa płyta wystająca z ziemi
592
00:56:56,160 --> 00:56:59,640
mogła służyć za pewnego rodzaju znacznik.
593
00:57:04,400 --> 00:57:07,480
Wygląda to na miejsce pochówku.
594
00:57:07,480 --> 00:57:09,600
Właśnie dlatego tu wracali.
595
00:57:11,000 --> 00:57:14,320
Do tego miejsca oznaczonego
charakterystycznym kamieniem
596
00:57:14,320 --> 00:57:16,480
w tej wyjątkowej jaskini.
597
00:57:24,760 --> 00:57:28,600
Wygląda na to,
że Ralph Solecki jako pierwszy odkrył,
598
00:57:28,600 --> 00:57:32,640
że jaskinia Szanidar miała
dla neandertalczyków specjalne znaczenie.
599
00:57:38,880 --> 00:57:42,160
Składali w jaskini ciała zmarłych.
600
00:57:42,160 --> 00:57:46,160
Wracali tu w miarę regularnie,
żyli na tych terenach.
601
00:57:50,400 --> 00:57:55,560
Odnalezione szczątki mogą oznaczać,
że jaskinia była miejscem pochówku.
602
00:57:56,440 --> 00:57:59,560
Takie odkrycie
może naprawdę wiele zmienić.
603
00:58:02,080 --> 00:58:05,000
Podejście ludzi do zmarłych
604
00:58:05,000 --> 00:58:11,120
może powiedzieć nam bardzo wiele
na temat ich uczuć i sposobu myślenia.
605
00:58:13,760 --> 00:58:17,880
Mówi też, jak postrzegamy samą śmierć.
606
00:58:18,840 --> 00:58:22,920
I czy wierzymy na przykład
w życie pozagrobowe.
607
00:58:26,200 --> 00:58:32,480
Coraz częściej zdajemy sobie sprawę,
jak złożona była kultura neandertalczyków.
608
00:58:34,080 --> 00:58:35,240
Czemu wymarli?
609
00:58:40,840 --> 00:58:45,440
Te groby to najnowsze odkrycie
dotyczące życia neandertalczyków
610
00:58:45,440 --> 00:58:48,760
zachowane we wnętrzu
tej wyjątkowej jaskini.
611
00:58:54,400 --> 00:58:59,080
Jednak największa tajemnica
pozostaje bez odpowiedzi.
612
00:59:04,400 --> 00:59:06,520
Czemu gatunek człowieka,
613
00:59:06,520 --> 00:59:10,920
który rozwijał się przez 300 tysięcy lat,
tak po prostu zniknął
614
00:59:12,320 --> 00:59:14,120
te 40 tysięcy lat temu?
615
00:59:20,760 --> 00:59:23,480
Być może odpowiedź na to pytanie
616
00:59:23,480 --> 00:59:26,720
znajdziemy u wybrzeży Morza Śródziemnego.
617
00:59:26,720 --> 00:59:30,520
W jednej z ostatnich przystani
człowieka neandertalskiego.
618
00:59:38,240 --> 00:59:40,600
Siedzimy u podnóża klifu.
619
00:59:42,720 --> 00:59:45,400
{\an8}Obok tak zwanego
„miasta neandertalczyków”.
620
00:59:47,640 --> 00:59:52,920
Na wschodniej ścianie Skały Gibraltarskiej
znajduje się szereg jaskiń.
621
00:59:58,040 --> 01:00:01,040
System jaskiń Gorhama
składa się z kilku grot.
622
01:00:01,840 --> 01:00:06,240
Wszystkie noszą ślady
obecności neandertalczyków.
623
01:00:06,240 --> 01:00:08,640
Byli tu obecni przez długi czas.
624
01:00:18,600 --> 01:00:23,160
Mamy dowody, że przebywali tutaj
ponad 125 tysięcy lat temu.
625
01:00:28,760 --> 01:00:30,840
Zespół odkrył dowody na to,
626
01:00:30,840 --> 01:00:34,600
że neandertalczycy
korzystali z tych jaskiń
627
01:00:34,600 --> 01:00:36,680
jeszcze 40 tysięcy lat temu.
628
01:00:43,200 --> 01:00:46,200
Przez ostatnie
100 tysięcy lat ich istnienia
629
01:00:46,200 --> 01:00:49,440
świat neandertalczyków
zmieniał się nieustannie.
630
01:01:07,120 --> 01:01:09,200
Zmiany klimatu były drastyczne.
631
01:01:09,200 --> 01:01:15,080
Mieli już do czynienia z epoką lodowcową,
ale ta ostatnia była najostrzejsza.
632
01:01:15,080 --> 01:01:17,760
Lądolód skandynawski
posuwał się na południe.
633
01:01:18,920 --> 01:01:21,920
Francja i Europa Środkowa
przemieniły się w tundrę.
634
01:01:23,280 --> 01:01:25,040
Warunki były ciężkie.
635
01:01:28,520 --> 01:01:30,680
Tundra nie sięgnęła aż tak daleko,
636
01:01:31,680 --> 01:01:33,880
ale i tak zaszły tu widocznie zmiany.
637
01:01:34,400 --> 01:01:38,280
Gdy robi się zimno, woda zamarza.
638
01:01:38,280 --> 01:01:41,440
Powstają pokrywy lodowe i lodowce.
Poziom mórz opada.
639
01:01:45,280 --> 01:01:47,600
Poziom mórz był wtedy niższy niż dziś.
640
01:01:47,600 --> 01:01:50,160
Spod wody mogła wyłonić
się wielka równina,
641
01:01:50,160 --> 01:01:52,680
na której żyły zwierzęta roślinożerne.
642
01:01:53,320 --> 01:01:57,800
Mogli tam znaleźć ptaki,
a także płytkie jeziora ze słodką wodą.
643
01:02:01,480 --> 01:02:05,280
Wiedzieli dokładnie,
które zwierzęta mogą jeść,
644
01:02:05,280 --> 01:02:09,240
gdzie je znaleźć
i jak zrobić z nich użytek.
645
01:02:11,520 --> 01:02:14,200
To zaledwie mała część wszystkich kości,
646
01:02:14,200 --> 01:02:16,720
które znaleźliśmy w jaskiniach.
647
01:02:16,720 --> 01:02:21,680
Przez ostatnie 30 lat
znaleźliśmy dziesiątki tysięcy artefaktów.
648
01:02:24,160 --> 01:02:29,320
Jedli zwierzęta, które nie uchodziły
za część diety neandertalczyków.
649
01:02:31,880 --> 01:02:35,880
Mamy dowody,
że wychodzili na skalisty brzeg
650
01:02:35,880 --> 01:02:37,280
i zbierali skałoczepy.
651
01:02:37,280 --> 01:02:39,640
Mam tutaj jednego.
652
01:02:39,640 --> 01:02:44,120
Jest na nim fragment narzędzia
wykonanego z krzemienia.
653
01:02:44,120 --> 01:02:46,920
Tak zostawił go neandertalczyk.
654
01:02:49,440 --> 01:02:53,800
Mamy też taką kość,
należała do delfina zwyczajnego.
655
01:02:55,200 --> 01:02:57,000
Widać na niej nacięcia.
656
01:02:58,760 --> 01:03:02,080
Możliwe, że morze wyrzuciło
martwego delfina na brzeg,
657
01:03:02,080 --> 01:03:03,280
a oni go oprawili.
658
01:03:03,920 --> 01:03:05,840
Zabrali mięso, by je zjeść.
659
01:03:10,720 --> 01:03:15,160
Neandertalczycy żyli w Europie
o wiele dłużej niż my.
660
01:03:15,160 --> 01:03:16,160
Bez dwóch zdań.
661
01:03:24,440 --> 01:03:26,760
To oznacza, że byli inteligentni.
662
01:03:26,760 --> 01:03:29,080
Dobrze rozumieli swoje otoczenie.
663
01:03:34,240 --> 01:03:36,840
Na tym polu odnieśli ogromny sukces.
664
01:03:42,920 --> 01:03:44,840
Neandertalczycy byli ludźmi.
665
01:03:45,400 --> 01:03:46,720
Byli wytrwali.
666
01:03:46,720 --> 01:03:48,520
Byli podobni do nas.
667
01:03:49,160 --> 01:03:51,720
Aż pewnego dnia wszystko się skończyło.
668
01:03:55,120 --> 01:03:58,040
Dlatego ich wyginięcie
jest takie zagadkowe.
669
01:03:58,880 --> 01:04:04,360
Skoro neandertalczycy z Gibraltaru
przetrwali na tym terenie tak długo,
670
01:04:05,200 --> 01:04:06,920
to cóż takiego się wydarzyło?
671
01:04:07,680 --> 01:04:11,960
Epoka lodowcowa
słusznie kojarzy się z mrozem,
672
01:04:11,960 --> 01:04:13,960
ale zrobiło się też wtedy sucho.
673
01:04:15,520 --> 01:04:20,160
Rzeczą, która przypieczętowała los
neandertalczyków na Gibraltarze,
674
01:04:20,760 --> 01:04:24,720
było całkowite zniknięcie
okolicznych drzew.
675
01:04:30,080 --> 01:04:32,120
Dlaczego drzewa są tak istotne?
676
01:04:32,120 --> 01:04:36,280
Bo pomagają łowcy
zaczaić się na dużą zwierzynę.
677
01:04:41,320 --> 01:04:42,600
Z biegiem lat
678
01:04:42,600 --> 01:04:44,400
budowa ciała neandertalczyków
679
01:04:44,400 --> 01:04:48,360
coraz bardziej przypominała
ciało zapaśnika.
680
01:04:48,360 --> 01:04:51,680
Potrafili skoczyć na zwierzynę
z włócznią w ręce.
681
01:04:51,680 --> 01:04:54,200
Zabijali ofiarę jednym pchnięciem.
682
01:04:58,760 --> 01:05:01,920
Nagle znaleźli się
na otwartej przestrzeni.
683
01:05:01,920 --> 01:05:05,600
Zwierzęta od razu cię zauważą.
Nawet się do nich nie zbliżysz.
684
01:05:10,160 --> 01:05:15,040
Ta zmiana była na tyle gwałtowna,
że biologia nie mogła za nią nadążyć.
685
01:05:29,680 --> 01:05:30,720
To ich zgubiło.
686
01:05:42,320 --> 01:05:45,760
Uważamy się
za największe osiągnięcie ewolucji.
687
01:05:45,760 --> 01:05:48,160
Zawsze się tak postrzegaliśmy.
688
01:05:48,160 --> 01:05:51,520
W końcu my przetrwaliśmy,
a neandertalczycy nie.
689
01:05:51,520 --> 01:05:53,160
Byliśmy od nich lepsi.
690
01:05:54,280 --> 01:05:58,480
Ale nawet jeśli przystosujesz się
do panujących warunków,
691
01:05:58,480 --> 01:06:00,840
będziesz sobie świetnie radził,
692
01:06:00,840 --> 01:06:03,200
jak być może nasz gatunek obecnie,
693
01:06:04,280 --> 01:06:08,200
to historia uczy nas, że można
być człowiekiem na wiele sposobów,
694
01:06:08,200 --> 01:06:10,960
ale żaden nie gwarantuje sukcesu.
695
01:06:15,840 --> 01:06:19,680
Wydaje nam się, że wszystko idzie dobrze,
ale miejmy to na uwadze.
696
01:06:26,760 --> 01:06:29,480
Mniej więcej 40 tysięcy lat temu
697
01:06:29,480 --> 01:06:32,760
populacja neandertalczyków
drastycznie się zmniejszyła.
698
01:06:33,280 --> 01:06:35,160
Nie tylko na Gibraltarze,
699
01:06:36,280 --> 01:06:38,640
ale także na całym świecie.
700
01:06:42,520 --> 01:06:45,800
Zmiany klimatyczne
przyczyniły się do ich upadku.
701
01:06:48,560 --> 01:06:54,520
Ale swoją rolę odegrała też
rywalizacja z innym gatunkiem.
702
01:06:59,480 --> 01:07:05,360
Po dziś dzień każdy z nas nosi w sobie
cząstkę neandertalskiego DNA.
703
01:07:09,320 --> 01:07:12,760
Dziedzictwo naszych dawnych przodków.
704
01:07:16,840 --> 01:07:19,560
Na przestrzeni co najmniej 100 tysięcy lat
705
01:07:19,560 --> 01:07:25,760
gromady homo sapiens opuszczały Afrykę
i zalewały tereny Europy i Azji.
706
01:07:29,360 --> 01:07:32,880
A na swojej drodze
spotykali neandertalczyków.
707
01:08:03,280 --> 01:08:06,640
Możliwe, że dochodziło wtedy do przemocy.
708
01:08:44,680 --> 01:08:49,680
Ale niektóre spotkania
miały raczej pokojową naturę.
709
01:08:54,080 --> 01:08:59,160
Jedna dostrzegli w drugich człowieka.
710
01:09:08,840 --> 01:09:10,960
Ta długa droga homo sapiens
711
01:09:10,960 --> 01:09:14,520
wiodła prawdopodobnie przez Bliski Wschód.
712
01:09:17,480 --> 01:09:23,880
Nieopodal miejsca spoczynku
neandertalczyków z Szanidar.
713
01:09:38,520 --> 01:09:42,920
Geny neandertalczyków
są obecne w wielu homo sapiens.
714
01:09:46,240 --> 01:09:51,160
Głęboko wierzę, że byli naszymi kuzynami.
715
01:09:51,160 --> 01:09:53,920
W naszych żyłach płynie ta sama krew.
716
01:09:53,920 --> 01:09:56,080
Pochodzimy od tego samego przodka.
717
01:10:04,800 --> 01:10:07,840
W archeologii
najbardziej fascynuje mnie to,
718
01:10:07,840 --> 01:10:10,320
że ludzkość ma więcej niż jedno oblicze.
719
01:10:12,600 --> 01:10:16,200
Badanie czyichś szczątków
720
01:10:16,200 --> 01:10:19,800
może powiedzieć nam,
jak wyglądało ich życie i ich świat.
721
01:10:22,920 --> 01:10:26,800
Przy pracy nad Szanidarem Z
pewne elementy wskazywały na to,
722
01:10:26,800 --> 01:10:28,360
że była to dorosła osoba.
723
01:10:28,880 --> 01:10:32,160
Ale nie wiedzieliśmy,
ile miała lat ani jak zmarła.
724
01:10:32,160 --> 01:10:34,440
Nie znaliśmy jej płci.
725
01:10:34,440 --> 01:10:37,600
I nie wiedzieliśmy,
jak wyglądało jej życie.
726
01:10:40,680 --> 01:10:44,720
Dlatego teraz próbujemy
znaleźć odpowiedzi na te pytania.
727
01:10:46,400 --> 01:10:51,200
To lewa kość promieniowa,
jedna z kości przedramienia.
728
01:10:52,480 --> 01:10:55,720
Już widzimy,
że była to raczej drobna osoba.
729
01:10:56,640 --> 01:11:02,400
Prawdopodobnie miała między
150 a 160 centymetrów wzrostu.
730
01:11:03,360 --> 01:11:05,920
Niewiele ponad pięć stóp.
731
01:11:08,400 --> 01:11:12,640
To fragment żuchwy z częścią uzębienia.
732
01:11:12,640 --> 01:11:15,960
Warto zauważyć, że większość tych zębów,
733
01:11:15,960 --> 01:11:17,560
zwłaszcza te przednie,
734
01:11:17,560 --> 01:11:19,760
jest bardzo mocno starta.
735
01:11:20,760 --> 01:11:21,840
Tu mamy szkliwo.
736
01:11:22,360 --> 01:11:25,760
Jest kompletnie starte,
na wszystkich zębach.
737
01:11:27,040 --> 01:11:30,640
Neandertalczyk z tak startymi zębami
738
01:11:30,640 --> 01:11:32,640
nie należał do najmłodszych.
739
01:11:33,400 --> 01:11:36,480
Musiał być między 40 a 50 rokiem życia.
740
01:11:42,280 --> 01:11:46,040
Istnieją sposoby na określenie płci
na podstawie szkieletu.
741
01:11:47,720 --> 01:11:50,880
Tutaj wykorzystaliśmy
tak zwaną proteomikę.
742
01:11:50,880 --> 01:11:55,040
Polega na przeanalizowaniu
białek obecnych w szkliwie zęba.
743
01:11:55,040 --> 01:11:59,400
Istnieje pewien rodzaj białka,
który jest produkowany
744
01:11:59,400 --> 01:12:01,320
podczas tworzenia się szkliwa.
745
01:12:01,320 --> 01:12:03,360
To białko ma inną wersję
746
01:12:03,360 --> 01:12:08,720
w zależności od naszych chromosomów.
747
01:12:11,200 --> 01:12:15,360
Teraz mamy pewność,
że te szczątki należą do kobiety.
748
01:12:21,640 --> 01:12:25,760
Często wyobrażamy sobie
neandertalczyka jako mężczyznę.
749
01:12:25,760 --> 01:12:30,560
Skupiamy się na cechach
utożsamianych z mężczyznami.
750
01:12:32,800 --> 01:12:35,400
To niesamowita okazja,
by lepiej zrozumieć,
751
01:12:35,400 --> 01:12:38,440
jak funkcjonowało
społeczeństwo neandertalczyków.
752
01:12:45,120 --> 01:12:48,720
Mamy możliwość zobaczyć,
753
01:12:48,720 --> 01:12:53,720
jak ta neandertalka
mogła wyglądać za życia.
754
01:12:53,720 --> 01:12:55,280
Nie mogę się doczekać.
755
01:12:57,040 --> 01:12:57,960
No dobrze.
756
01:12:59,240 --> 01:13:00,920
- Doktor Pomeroy.
- Zobaczmy.
757
01:13:01,920 --> 01:13:03,680
Już na nas czeka.
758
01:13:04,880 --> 01:13:05,720
Jest.
759
01:13:13,720 --> 01:13:14,760
Zacznę tutaj.
760
01:13:26,600 --> 01:13:28,120
- No i?
- I?
761
01:13:28,800 --> 01:13:31,520
Niesamowite, pokażmy ją reszcie.
762
01:13:36,440 --> 01:13:37,520
Patrzy na mnie.
763
01:13:37,520 --> 01:13:38,640
Rzeczywiście.
764
01:13:38,640 --> 01:13:40,760
Spędziłaś z nią najwięcej czasu.
765
01:13:42,120 --> 01:13:44,720
- Pamiętasz ten nos?
- Tak.
766
01:13:45,680 --> 01:13:46,520
Niesamowite.
767
01:13:47,160 --> 01:13:49,560
Jej mina jest bardzo ciekawa.
768
01:13:49,560 --> 01:13:52,360
Uchwycili w niej sporo emocji.
769
01:13:52,360 --> 01:13:56,000
W tym tkwi całe piękno
tego typu rekonstrukcji.
770
01:13:56,000 --> 01:13:59,520
Niektórzy podchodzą do tego krytycznie.
771
01:13:59,520 --> 01:14:02,200
Mówią: „Nie mamy pewności, jak wyglądali”.
772
01:14:02,200 --> 01:14:05,960
Pewne elementy opieramy na założeniach,
nie twierdzę, że nie.
773
01:14:05,960 --> 01:14:06,960
Ale...
774
01:14:08,080 --> 01:14:12,240
dzięki temu widzimy w niej człowieka.
775
01:14:17,840 --> 01:14:21,560
Łapie za serce,
uderza w sedno człowieczeństwa.
776
01:14:21,560 --> 01:14:24,320
Pokazuje oblicze
człowieka neandertalskiego.
777
01:14:24,840 --> 01:14:26,760
To daje do myślenia.
778
01:14:27,840 --> 01:14:31,120
W końcu ona też ma swoją historię.
779
01:14:39,280 --> 01:14:44,000
{\an8}To te starsze osoby,
przez swoją wiedzę i doświadczenie...
780
01:14:44,000 --> 01:14:44,920
{\an8}SZANIDAR Z
781
01:14:44,920 --> 01:14:48,240
{\an8}...wiedziały, dokąd warto się udać.
782
01:14:51,880 --> 01:14:54,640
Nosiła tę wiedzę w sobie
783
01:14:55,160 --> 01:14:58,080
i mogła dzielić się nią z bliskimi
784
01:14:58,080 --> 01:15:01,280
za pośrednictwem pieśni lub opowieści,
785
01:15:01,280 --> 01:15:03,840
ze swoimi dziećmi bądź wnukami.
786
01:15:03,840 --> 01:15:06,520
Ta wiedza miała wręcz nieocenioną wartość.
787
01:15:08,280 --> 01:15:12,360
Pod wieloma względami
był to początek cywilizacji.
788
01:15:13,160 --> 01:15:18,000
To coś znacznie istotniejszego
niż powstanie pierwszego budynku.
789
01:15:23,440 --> 01:15:27,520
Była swego rodzaju
chodzącą skarbnicą wiedzy.
790
01:15:27,520 --> 01:15:31,640
Musiała przekazać wszystko
następnym pokoleniom.
791
01:15:31,640 --> 01:15:32,760
A jest tutaj,
792
01:15:33,640 --> 01:15:35,600
75 tysięcy lat później.
793
01:15:36,880 --> 01:15:39,680
Nadal możemy się czegoś od niej nauczyć.
794
01:15:55,320 --> 01:15:59,560
Jaskinia Szanidar
nauczyła nas wiele o neandertalczykach.
795
01:16:00,240 --> 01:16:02,080
Nadal ma wiele do przekazania.
796
01:16:07,160 --> 01:16:11,800
Skłoniła nas również do przemyśleń
na temat istoty człowieczeństwa.
797
01:16:15,960 --> 01:16:19,320
Na temat troski o bliskich.
798
01:16:22,400 --> 01:16:24,400
Naszego podejścia do śmierci.
799
01:16:27,280 --> 01:16:30,280
I tego, co czeka nasz gatunek.
800
01:16:38,720 --> 01:16:41,280
To zaledwie urywek ich życia.
801
01:16:41,280 --> 01:16:43,920
Piękny i bogaty.
802
01:16:43,920 --> 01:16:46,120
Ale wiele jeszcze nie wiemy.
803
01:16:46,120 --> 01:16:49,400
Pozostało jeszcze sporo do odkrycia.
804
01:16:52,240 --> 01:16:56,960
Na czym polega bycie człowiekiem
i jaka jest istota człowieczeństwa?
805
01:18:56,040 --> 01:18:59,680
{\an8}Napisy: Marta Makieła