1 00:00:02,000 --> 00:00:07,000 Downloaded from YTS.MX 2 00:00:08,000 --> 00:00:13,000 Official YIFY movies site: YTS.MX 3 00:00:33,920 --> 00:00:37,400 Dawno temu równiny Afryki Wschodniej 4 00:00:37,400 --> 00:00:40,440 były domem dla naszych dalekich przodków. 5 00:00:47,000 --> 00:00:49,440 Z nieznanych powodów 6 00:00:49,440 --> 00:00:51,080 część tych przodków 7 00:00:51,680 --> 00:00:55,280 postanowiła opuścić te tereny i wyruszyła na północ. 8 00:00:55,880 --> 00:00:59,080 I tak powstali neandertalczycy. 9 00:01:04,840 --> 00:01:06,960 Z czasem było ich coraz więcej. 10 00:01:09,600 --> 00:01:12,640 A ich terytoria rozciągały się od Rosji 11 00:01:13,560 --> 00:01:15,200 aż po Ocean Atlantycki. 12 00:01:21,160 --> 00:01:25,480 {\an8}Przemierzali te ogromne pustkowia w niewielkich grupach. 13 00:01:30,280 --> 00:01:32,320 I wbrew przeciwnościom losu 14 00:01:32,320 --> 00:01:36,040 udało im się przetrwać ponad 300 tysięcy lat. 15 00:01:36,800 --> 00:01:38,080 Aż nagle 16 00:01:39,360 --> 00:01:40,520 po prostu wymarli. 17 00:01:45,320 --> 00:01:49,200 {\an8}Ich szczątki zachowały się jedynie w kilku miejscach na świecie. 18 00:01:49,960 --> 00:01:52,120 Jedno z najważniejszych takich miejsc 19 00:01:53,000 --> 00:01:55,000 znajduje się na Bliskim Wschodzie. 20 00:01:55,480 --> 00:01:58,040 To prawdziwy archeologiczny skarb, 21 00:01:58,040 --> 00:02:01,080 {\an8}ukryty głęboko w górach Kurdystanu. 22 00:02:02,000 --> 00:02:03,960 {\an8}Jaskinia Szanidar. 23 00:02:09,360 --> 00:02:10,640 Jaskinia Szanidar 24 00:02:11,160 --> 00:02:16,800 uchodziła za jedną z najważniejszych jaskiń na całym świecie, 25 00:02:17,680 --> 00:02:20,760 gdy po Ziemi chodzili neandertalczycy i homo sapiens. 26 00:02:21,640 --> 00:02:27,600 Może właśnie w tym miejscu, gdzie życie było obecne od zawsze, 27 00:02:27,600 --> 00:02:30,640 uda nam się znaleźć odpowiedzi na pytania, 28 00:02:31,840 --> 00:02:34,320 które do dziś pozostają bez odpowiedzi. 29 00:02:37,320 --> 00:02:39,800 Kim byli neandertalczycy? 30 00:02:41,160 --> 00:02:44,600 Co sprawiło, że tak długo utrzymali się przy życiu? 31 00:02:45,800 --> 00:02:50,240 I dlaczego, koniec końców, zniknęli z powierzchni ziemi? 32 00:02:51,760 --> 00:02:55,720 SEKRETY NEANDERTALCZYKÓW 33 00:03:19,680 --> 00:03:23,200 Jaskinia Szanidar leży u podnóża pasma górskiego Bradost, 34 00:03:23,200 --> 00:03:25,960 chociaż takie określenie może być mylące. 35 00:03:28,520 --> 00:03:32,680 Jaskinia sama przypomina górę. Jest skalista i urwista. 36 00:03:35,160 --> 00:03:37,400 Jaskinia Szanidar robi wrażenie, 37 00:03:37,400 --> 00:03:39,640 głównie ze względu na swój rozmiar. 38 00:03:42,280 --> 00:03:46,480 Podchodzi się do niej od dołu, widok zapiera dech w piersiach. 39 00:03:50,240 --> 00:03:51,800 Jaskinia jest bardzo duża. 40 00:03:51,800 --> 00:03:55,400 Wejście jest szerokie, więc do środka wpada dużo światła. 41 00:03:57,440 --> 00:04:01,000 Jerzyki przelatują ci wysoko nad głową, 42 00:04:01,000 --> 00:04:04,720 orły krążą nad jaskinią, a wilki wyją pod osłoną nocy. 43 00:04:06,000 --> 00:04:07,080 Coś niesamowitego. 44 00:04:08,800 --> 00:04:13,800 {\an8}A ja mogę prowadzić tam wykopaliska archeologiczne? 45 00:04:13,800 --> 00:04:14,920 {\an8}PALEOANTROPOLOŻKA 46 00:04:14,920 --> 00:04:16,200 {\an8}Coś wspaniałego. 47 00:04:17,760 --> 00:04:21,160 Emma należy do zespołu brytyjskich archeologów 48 00:04:21,160 --> 00:04:25,680 zaproszonych przez kurdyjskich kolegów po fachu na wykopaliska w jaskini. 49 00:04:27,640 --> 00:04:32,400 Jaskinia Szanidar odegrała kluczową rolę w badaniach nad neandertalczykami. 50 00:04:33,200 --> 00:04:37,200 Przyczyniła się do zmiany naszego sposobu myślenia 51 00:04:37,200 --> 00:04:41,560 na temat neandertalczyków, ich zachowania i ich umiejętności. 52 00:04:43,960 --> 00:04:46,120 Celem tego nowego projektu 53 00:04:46,120 --> 00:04:51,760 jest wykorzystanie wszystkich dostępnych archeologicznych metod badawczych, 54 00:04:51,760 --> 00:04:55,240 by rzucić nowe światło na życie neandertalczyków. 55 00:04:57,320 --> 00:05:01,960 Ostatnie wykopaliska prowadzono tutaj w latach 60. XX wieku. 56 00:05:02,600 --> 00:05:03,960 Od tego czasu 57 00:05:03,960 --> 00:05:07,520 nasz sposób myślenia na temat naszych najbliższych przodków 58 00:05:07,520 --> 00:05:10,120 uległ znaczącym zmianom. 59 00:05:11,600 --> 00:05:16,520 Nadal używamy słowa „neandertalczyk”, by opisać kogoś prymitywnego. 60 00:05:16,520 --> 00:05:19,800 W języku potocznym wciąż uchodzi ono za obelgę. 61 00:05:19,800 --> 00:05:21,680 „Nieokrzesany neandertalczyk”. 62 00:05:21,680 --> 00:05:27,160 Z archeologicznego punktu widzenia byli oni bardzo podobni do homo sapiens. 63 00:05:27,160 --> 00:05:29,760 Tę zmianę perspektywy 64 00:05:29,760 --> 00:05:31,360 {\an8}zawdzięczamy pracy... 65 00:05:31,360 --> 00:05:32,640 {\an8}KIEROWNIK WYKOPALISK 66 00:05:32,640 --> 00:05:36,080 {\an8}...Ralpha Soleckiego w jaskini Szanidar. 67 00:05:40,360 --> 00:05:42,840 IRAK 68 00:05:42,840 --> 00:05:46,320 {\an8}Ralph Solecki urodził się w 1917 roku. 69 00:05:46,320 --> 00:05:48,760 Zmarł kilka lat temu w sędziwym wieku. 70 00:05:49,360 --> 00:05:50,760 Był nie do zdarcia. 71 00:05:53,320 --> 00:05:56,160 W czasach II wojny światowej nadepnął na minę. 72 00:05:56,160 --> 00:05:58,240 Jakimś cudem uszedł z życiem. 73 00:06:00,840 --> 00:06:04,160 Nie ma wątpliwości, że był niezwykłym człowiekiem. 74 00:06:05,800 --> 00:06:09,080 Nie wiem, jak dowiedział się o jaskini Szanidar. 75 00:06:10,120 --> 00:06:11,600 {\an8}Ale przyjechał tutaj, 76 00:06:11,600 --> 00:06:13,720 {\an8}żeby prowadzić wykopaliska, 77 00:06:13,720 --> 00:06:16,880 {\an8}pięć razy między 1951 a 1960 rokiem. 78 00:06:23,200 --> 00:06:26,200 Stanowisko rozciągało się od północy na południe. 79 00:06:26,200 --> 00:06:28,720 Pokryło prawie całe dno jaskini. 80 00:06:35,520 --> 00:06:38,160 Jaskinia przeszła do historii, 81 00:06:38,160 --> 00:06:42,960 bo znaleziono w niej szczątki dziesięciu różnych neandertalczyków. 82 00:06:59,040 --> 00:07:00,480 W tamtych czasach 83 00:07:01,760 --> 00:07:03,760 byliśmy jeszcze bardzo młodzi. 84 00:07:07,320 --> 00:07:09,480 Miałem wtedy może... 85 00:07:11,000 --> 00:07:12,560 17, 18 lat. 86 00:07:16,800 --> 00:07:18,800 Doktor wszystkiego nas nauczył. 87 00:07:21,400 --> 00:07:24,240 Wynosiliśmy z jaskini pełno kamieni. 88 00:07:25,040 --> 00:07:26,600 Mieli materiały wybuchowe. 89 00:07:35,360 --> 00:07:37,960 Znaleźli tam szczątki neandertalczyków. 90 00:07:37,960 --> 00:07:39,560 Nie byle co. 91 00:07:42,920 --> 00:07:46,760 Ich żebra i kości były bardzo grube. 92 00:07:47,440 --> 00:07:49,760 Głowy też były spore. 93 00:07:53,160 --> 00:07:54,000 A ich ręce... 94 00:07:55,600 --> 00:07:57,760 nigdy czegoś takiego nie widziałem. 95 00:07:59,200 --> 00:08:02,920 Było to pierwsze przełomowe odkrycie Soleckiego. 96 00:08:03,720 --> 00:08:06,320 Nadał neandertalczykowi imię Szanidar 1. 97 00:08:07,240 --> 00:08:11,320 Jego szkielet w znaczący sposób różnił się od naszego. 98 00:08:15,880 --> 00:08:19,000 Mają zdecydowanie grubsze rysy twarzy. 99 00:08:19,000 --> 00:08:21,920 Duże łuki brwiowe, inny kształt czaszki. 100 00:08:21,920 --> 00:08:23,680 Nasza jest zaokrąglona. 101 00:08:23,680 --> 00:08:25,240 Krępa budowa ciała. 102 00:08:26,400 --> 00:08:30,280 Zakładamy, że musieli mieć swój język. 103 00:08:32,240 --> 00:08:35,760 Im więcej o nich wiemy, tym bardziej staje się jasne, 104 00:08:35,760 --> 00:08:40,000 że nie byli tak prymitywni, jak sądziliśmy jeszcze 40, 50 lat temu. 105 00:08:44,680 --> 00:08:47,360 Nazywamy to drzewem życia. 106 00:08:48,240 --> 00:08:50,040 Każdy człowiek i każde zwierzę 107 00:08:50,920 --> 00:08:54,080 to osobna gałąź na drzewie życia. 108 00:08:54,720 --> 00:08:55,560 {\an8}ARCHEOLOG 109 00:08:55,560 --> 00:08:58,880 {\an8}DYREKTOR DEPARTAMENTU OCHRONY ZABYTKÓW W REGIONIE SORAN 110 00:08:58,880 --> 00:09:03,560 My jesteśmy jedną z tych gałęzi, a neandertalczycy drugą. 111 00:09:06,080 --> 00:09:08,320 W pewnym momencie się rozdzieliliśmy. 112 00:09:10,560 --> 00:09:12,880 Szczerze uważam, 113 00:09:13,440 --> 00:09:17,760 że siedzę teraz na szczątkach moich kuzynów. 114 00:09:24,800 --> 00:09:28,840 Obecnie pracujemy na głębokości czterech i pół metra. 115 00:09:29,840 --> 00:09:32,600 Cofnęliśmy się o 45 tysięcy lat. 116 00:09:33,280 --> 00:09:35,840 To właśnie na tej głębokości 117 00:09:35,840 --> 00:09:38,680 pochowano lub pozostawiono Szanidara 1. 118 00:09:41,520 --> 00:09:46,120 {\an8}SZANIDAR 1 119 00:09:46,680 --> 00:09:50,080 {\an8}ZMARŁ 45 TYSIĘCY LAT TEMU 120 00:09:50,920 --> 00:09:54,080 Doznał urazu prawej strony głowy. 121 00:09:58,800 --> 00:10:00,600 A także lewego oczodołu. 122 00:10:00,600 --> 00:10:03,240 Możliwe, że nie widział na to oko. 123 00:10:03,240 --> 00:10:05,880 To może tłumaczyć jego pozostałe obrażenia. 124 00:10:18,760 --> 00:10:21,520 Jego prawa ręka była sparaliżowana. 125 00:10:24,680 --> 00:10:29,480 Złamał prawą rękę w wielu miejscach, 126 00:10:29,480 --> 00:10:34,560 a jej dolna część została usunięta, celowo bądź nie. 127 00:10:34,560 --> 00:10:37,920 Czyli jego prawa ręka właściwie kończyła się na łokciu. 128 00:10:40,720 --> 00:10:44,560 Miał też inne obrażenia i poważne zwyrodnienia w stawie kolanowym. 129 00:10:50,000 --> 00:10:52,240 Złamania kości stopy. 130 00:10:54,840 --> 00:10:57,520 Jeśli chodzi na przykład o polowania, 131 00:10:57,520 --> 00:11:00,880 mógł mieć w tym pewne trudności, 132 00:11:00,880 --> 00:11:03,560 a mimo to dożył sędziwego wieku. 133 00:11:12,400 --> 00:11:15,880 Wnioski płynące z tego znaleziska miały ogromne znaczenie. 134 00:11:20,600 --> 00:11:24,000 Szczątki Szanidara 1 zachwiały wieloma przekonaniami. 135 00:11:24,000 --> 00:11:25,840 Wiele wskazywało na to, 136 00:11:25,840 --> 00:11:29,880 że neandertalczycy opiekowali się swoimi krewniakami. 137 00:11:32,440 --> 00:11:36,440 To dowód na to, że ten pokaleczony osobnik, 138 00:11:36,440 --> 00:11:39,320 mógł liczyć na opiekę swojego klanu. 139 00:11:47,000 --> 00:11:50,200 Niedługo potem Solecki odkrył kolejne ciało, 140 00:11:50,200 --> 00:11:53,520 którego historia była równie niesamowita. 141 00:11:53,520 --> 00:11:58,120 {\an8}SZANIDAR 3 142 00:11:59,760 --> 00:12:04,360 {\an8}ZMARŁ 45 TYSIĘCY LAT TEMU 143 00:12:06,080 --> 00:12:09,480 Szanidar 3 to kolejny dorosły mężczyzna. 144 00:12:10,400 --> 00:12:12,600 On również miał wiele obrażeń. 145 00:12:12,600 --> 00:12:16,560 Między innymi poważny uraz w okolicy żeber. 146 00:12:17,920 --> 00:12:22,080 Który przypomina o brutalnym obliczu życia w neolicie. 147 00:12:35,480 --> 00:12:38,080 A w innych częściach jaskini 148 00:12:38,080 --> 00:12:40,400 znaleziono jeszcze więcej reliktów, 149 00:12:40,400 --> 00:12:43,680 które mogą przybliżyć nam losy Szanidara 3. 150 00:12:44,840 --> 00:12:48,120 {\an8}To niektóre z narzędzi, które znaleźliśmy w jaskini. 151 00:12:49,040 --> 00:12:52,800 Ten większy to tak zwany „pięściak”. Jest zrobiony z otoczaka. 152 00:12:53,360 --> 00:12:56,280 Obłego kamienia, który można znaleźć w rzece. 153 00:12:56,800 --> 00:13:00,080 Neandertalczycy zbierali je, żeby następnie je rozłupać. 154 00:13:00,080 --> 00:13:02,640 Robili narzędzia z samego kamienia 155 00:13:02,640 --> 00:13:06,400 lub z jego kawałków, tak zwanych „odłupków”. 156 00:13:06,920 --> 00:13:10,480 Mieli ich pod dostatkiem w rzece, trzy kilometry stąd. 157 00:13:20,680 --> 00:13:23,480 Spróbuję zrobić grot włóczni. 158 00:13:24,960 --> 00:13:26,640 Żeby to zrobić, 159 00:13:27,880 --> 00:13:29,320 uderzam brzeg kamienia, 160 00:13:30,800 --> 00:13:33,040 by odłupać mniejsze kawałki. 161 00:13:33,040 --> 00:13:35,800 W ten sposób ostrzę kamień. 162 00:13:39,880 --> 00:13:41,920 Nie odłupałem za dużo, 163 00:13:41,920 --> 00:13:44,800 ale brzegi są już całkiem ostre. 164 00:13:46,440 --> 00:13:48,200 Zrobienie takiego grotu 165 00:13:48,200 --> 00:13:51,400 zajęło mi jakieś pięć, sześć minut. 166 00:13:52,400 --> 00:13:54,960 W odpowiednich rękach to śmiercionośna broń. 167 00:13:54,960 --> 00:13:58,080 Wystarczy wiedzieć, jak się nią posługiwać. 168 00:14:21,920 --> 00:14:24,880 Ciekawym odkryciem na temat Szanidara 3 169 00:14:24,880 --> 00:14:26,920 była jego rana kłuta. 170 00:14:30,760 --> 00:14:32,520 Możemy podejrzewać, 171 00:14:33,160 --> 00:14:38,560 że w klatkę piersiową wbito mu kamienny grot włóczni lub coś podobnego. 172 00:14:38,560 --> 00:14:42,240 Możliwe, że przebił płuco, które następnie się zapadło. 173 00:15:14,400 --> 00:15:17,440 To typowa rana od broni miotanej. 174 00:15:21,520 --> 00:15:24,160 Możliwe, że ktoś rzucił w niego włócznią. 175 00:15:33,760 --> 00:15:35,280 Wypadek na polowaniu? 176 00:15:37,040 --> 00:15:39,680 A może doszło do przemocy? 177 00:15:44,280 --> 00:15:48,800 Wiemy na pewno, że ta rana nie była przyczyną śmierci. 178 00:15:50,480 --> 00:15:52,120 To może sugerować, 179 00:15:52,640 --> 00:15:55,560 że ktoś pomógł mu dojść do siebie. 180 00:16:03,360 --> 00:16:05,080 Choć byli poważnie ranni, 181 00:16:05,080 --> 00:16:08,920 zarówno Szanidar 3, jak i Szanidar 1 182 00:16:08,920 --> 00:16:11,840 mogli liczyć na pomoc swoich towarzyszy. 183 00:16:17,040 --> 00:16:20,960 To radykalnie zmieniło postrzeganie życia neandertalczyków. 184 00:16:22,880 --> 00:16:24,200 W innej grocie, 185 00:16:24,200 --> 00:16:27,720 daleko na północny zachód od jaskini Szanidar, 186 00:16:27,720 --> 00:16:30,760 znaleziono więcej śladów obecności neandertalczyków. 187 00:16:31,280 --> 00:16:37,680 ZAGRZEB CHORWACJA 188 00:16:42,160 --> 00:16:44,960 Każdy nowy dowód życia neandertalczyków 189 00:16:46,560 --> 00:16:49,920 przybliża nam ich ludzkie oblicze. 190 00:16:56,200 --> 00:16:59,280 Ich zachowanie różniło się od naszego. 191 00:17:02,480 --> 00:17:05,760 Żyli przecież w zupełnie innym świecie. 192 00:17:21,880 --> 00:17:24,680 To znaleziska z jaskini Krapina. 193 00:17:27,520 --> 00:17:31,360 Liczą około 130 tysięcy lat. 194 00:17:31,360 --> 00:17:36,040 To największa taka kolekcja znaleziona w jednym miejscu. 195 00:17:40,400 --> 00:17:46,280 Naliczyliśmy szczątki około 80 neandertalczyków. 196 00:17:47,840 --> 00:17:50,160 Ciała nie są zachowane w całości, 197 00:17:50,160 --> 00:17:54,880 mamy jedynie fragmenty poszczególnych szkieletów. 198 00:17:54,880 --> 00:17:56,760 To bardzo nietypowe. 199 00:17:57,560 --> 00:18:02,120 {\an8}KURATORKA KOLEKCJI Z JASKINI KRAPINA CHORWACKIE MUZEUM HISTORII NATURALNEJ 200 00:18:06,640 --> 00:18:12,040 Na kościach z jaskini Krapina, na czaszkach oraz reszcie szkieletu, 201 00:18:12,040 --> 00:18:16,440 widzimy wiele nacięć wykonanych przez człowieka. 202 00:18:23,560 --> 00:18:25,760 To kość piszczelowa. 203 00:18:25,760 --> 00:18:30,920 Całkiem możliwe, że złamano ją celowo, zmiażdżono ją. 204 00:18:32,880 --> 00:18:37,760 Tutaj również widzimy nacięcia oraz innego rodzaju ślady. 205 00:18:39,240 --> 00:18:43,920 Po co ktoś miałby miażdżyć kość tego typu? 206 00:18:43,920 --> 00:18:48,480 Ponieważ w środku skrywa szpik kostny. 207 00:18:52,120 --> 00:18:53,720 To z kolei kość strzałkowa. 208 00:18:53,720 --> 00:19:00,080 Na jej powierzchni również możemy zauważyć pewne nietypowe ślady. 209 00:19:01,240 --> 00:19:02,800 Prawdopodobnie powstały, 210 00:19:02,800 --> 00:19:06,560 kiedy ktoś próbował zeskrobać z kości resztki mięsa, 211 00:19:06,560 --> 00:19:10,040 resztki tkanki mięśniowej. 212 00:19:10,040 --> 00:19:16,160 Zupełnie jak przy obgryzaniu kości kurczaka przy obiedzie. 213 00:19:28,000 --> 00:19:30,120 Na myśl, że jedli swoich krewniaków, 214 00:19:30,840 --> 00:19:33,040 robi się człowiekowi słabo. 215 00:19:38,160 --> 00:19:42,240 Ale nasuwa się pytanie, jaki wymiar miał ten kanibalizm. 216 00:19:43,560 --> 00:19:45,080 Co to dla nich znaczyło? 217 00:20:03,160 --> 00:20:06,880 Spójrzcie. Tnie jak nóż kuchenny. 218 00:20:08,800 --> 00:20:11,120 - Zero wysiłku. - Łatwizna. 219 00:20:11,840 --> 00:20:16,080 {\an8}BADACZKA CHORWACKIEJ AKADEMII NAUK I SZTUK 220 00:20:16,080 --> 00:20:21,680 Odtwarzamy ich narzędzia, a także sposób działania. 221 00:20:22,200 --> 00:20:25,600 W ten sposób możemy poznać ich sposób myślenia. 222 00:20:25,600 --> 00:20:29,920 Zauważyć procesy kognitywne, które za wszystkim stoją. 223 00:20:30,800 --> 00:20:32,240 Jest jedna różnica. 224 00:20:32,240 --> 00:20:36,480 Nasze nacięcia znajdują się tylko w okolicach stawów. 225 00:20:37,000 --> 00:20:40,400 A na szczątkach z jaskini Krapina 226 00:20:40,400 --> 00:20:43,960 nacięcia są widoczne na całych kościach. 227 00:20:43,960 --> 00:20:48,080 - Jakby ktoś je skrobał. - Tak. 228 00:20:49,320 --> 00:20:54,240 Nie wyobrażam sobie, że robię coś takiego swojemu znajomemu. 229 00:21:00,360 --> 00:21:04,360 Mamy tutaj słynną czaszkę Krapina 3. 230 00:21:05,560 --> 00:21:11,400 To najlepiej zachowany fragment czaszki 231 00:21:11,400 --> 00:21:12,960 w całej naszej kolekcji. 232 00:21:12,960 --> 00:21:16,160 Jedyny, który zawiera fragment twarzy. 233 00:21:21,200 --> 00:21:24,040 Sądzimy, że to czaszka kobiety. 234 00:21:24,040 --> 00:21:27,240 Młodej neandertalki po 20. roku życia. 235 00:21:28,960 --> 00:21:31,680 Co ciekawe, na kości czołowej 236 00:21:31,680 --> 00:21:36,640 doliczyliśmy się mniej więcej 40 nacięć. 237 00:21:40,360 --> 00:21:43,000 Stała za tym determinacja. 238 00:21:43,000 --> 00:21:47,800 Ktoś z namaszczeniem wykonał 40 nacięć bardzo blisko siebie. 239 00:21:48,960 --> 00:21:51,320 Nawet jeśli zjedli tę osobę, 240 00:21:51,320 --> 00:21:54,920 to wątpię, że kierował nimi głód. 241 00:21:57,640 --> 00:22:00,600 Takie zachowanie ma skomplikowane podłoże. 242 00:22:09,840 --> 00:22:14,560 Może spożywając ciało swojego krewniaka, 243 00:22:15,440 --> 00:22:18,560 chcieli przejąć jakąś ich zaletę. 244 00:22:18,560 --> 00:22:23,800 Wchłonąć coś, co podziwiali w swoim pobratymcu. 245 00:22:26,720 --> 00:22:29,400 Dostępne dowody etnograficzne sugerują, 246 00:22:29,920 --> 00:22:30,960 że do niedawna, 247 00:22:30,960 --> 00:22:33,640 ludzie pożywiali się ciałami swoich bliskich. 248 00:22:33,640 --> 00:22:38,640 Jedząc ich ciało, chcieli wziąć od nich coś, 249 00:22:38,640 --> 00:22:43,680 co mogliby przekazać następnym pokoleniom, chcieli przejąć ich spuściznę. 250 00:22:47,560 --> 00:22:48,760 Nie mamy pewności, 251 00:22:48,760 --> 00:22:53,840 że właśnie takie myślenie kierowało neandertalczykami, 252 00:22:53,840 --> 00:22:55,520 ale jest to możliwe. 253 00:23:01,760 --> 00:23:04,440 Podejście do swoich zmarłych krewniaków 254 00:23:04,440 --> 00:23:07,560 pokazuje złożoność myślenia neandertalczyków. 255 00:23:13,080 --> 00:23:15,560 A najlepiej widać to na przykładzie 256 00:23:15,560 --> 00:23:18,840 najsławniejszego odkrycia Ralpha Soleckiego. 257 00:23:19,960 --> 00:23:21,360 Szanidara 4. 258 00:23:22,240 --> 00:23:25,800 Znanego też jako „pochówek wśród kwiatów”. 259 00:23:30,160 --> 00:23:31,960 W tej jaskini 260 00:23:33,480 --> 00:23:36,960 znaleźliśmy szczątki dziewięciu neandertalczyków. 261 00:23:36,960 --> 00:23:39,680 Dwa ciała wyróżniają się na tle pozostałych. 262 00:23:39,680 --> 00:23:44,120 {\an8}Numer 1, znaleziony tam, na głębokości pięciu metrów. 263 00:23:44,120 --> 00:23:49,760 {\an8}Oraz Szanidar 4, znaleziony tutaj, na głębokości siedmiu metrów. 264 00:23:50,840 --> 00:23:54,440 {\an8}Ralph Solecki był jednym z najlepszych archeologów na świecie. 265 00:23:54,440 --> 00:23:55,480 {\an8}GEOARCHEOLOG 266 00:23:55,480 --> 00:23:57,200 {\an8}Był też mistrzem opowieści. 267 00:23:57,200 --> 00:24:03,840 Całkiem możliwe, że mamy do czynienia z pierwszymi oznakami rozwoju duchowego. 268 00:24:04,360 --> 00:24:07,280 A nawet z zalążkiem religii. 269 00:24:11,280 --> 00:24:13,720 {\an8}SZANIDAR 4 270 00:24:13,720 --> 00:24:17,800 {\an8}„POCHÓWEK WŚRÓD KWIATÓW” 271 00:24:17,800 --> 00:24:22,280 {\an8}Odkrycie ciała złożonego w kwiatach było momentem przełomowym. 272 00:24:22,800 --> 00:24:25,800 {\an8}Szkielet był zachowany praktycznie w całości. 273 00:24:25,800 --> 00:24:28,200 {\an8}Rzecz niebywale rzadko spotykana. 274 00:24:30,280 --> 00:24:33,520 Sprawdzili szczątki na obecność pyłków kwiatowych. 275 00:24:33,520 --> 00:24:36,800 Co w tamtych czasach było dość niespotykane. 276 00:24:36,800 --> 00:24:41,000 W ziemi znaleźliśmy pyłki kwiatowe. 277 00:24:41,000 --> 00:24:42,560 Wygląda to tak. 278 00:24:43,200 --> 00:24:47,400 Pyłki wskazują na obecność ośmiu rodzajów kwiatów, 279 00:24:47,400 --> 00:24:50,560 które prawdopodobnie zostały położone obok zmarłego. 280 00:24:54,240 --> 00:24:57,560 Nie mówi: „Przeprowadzili nabożeństwo pogrzebowe”, 281 00:24:57,560 --> 00:25:00,840 ale jego opowieść to sugeruje. 282 00:25:02,760 --> 00:25:06,920 {\an8}Podczas ostatniej epoki lodowcowej ktoś przemierzał górskie zbocza 283 00:25:06,920 --> 00:25:09,840 {\an8}w poszukiwaniu kwiatów na ostatnie pożegnanie. 284 00:25:14,400 --> 00:25:19,480 Od zawsze uważano, że neandertalczycy prowadzili prymitywne życie. 285 00:25:19,480 --> 00:25:24,840 Że byli brzydcy, niezdolni do uczuć ani do refleksji. 286 00:25:29,160 --> 00:25:32,680 A to znalezisko pokazało ich delikatne oblicze. 287 00:25:36,920 --> 00:25:38,880 Prasa się o tym rozpisywała. 288 00:25:40,160 --> 00:25:42,200 Zapłakany neandertalczyk 289 00:25:42,200 --> 00:25:45,720 zbierał kwiaty z okolicznych wzgórz, 290 00:25:45,720 --> 00:25:47,640 by oddać cześć zmarłemu. 291 00:25:58,920 --> 00:26:01,080 Byli to pierwsi ludzie kwiaty. 292 00:26:01,960 --> 00:26:05,880 Bezprecedensowe odkrycie w historii archeologii. 293 00:26:44,600 --> 00:26:48,160 Po odkryciu szczątków Szanidara 4 294 00:26:49,400 --> 00:26:53,080 teoria pochówku w kwiatach została podważona. 295 00:27:01,080 --> 00:27:05,320 Pewien naukowiec badający suwaki perskie, niewielkich rozmiarów gryzonie 296 00:27:05,320 --> 00:27:07,440 przypominające chomiki z ogonem, 297 00:27:08,080 --> 00:27:12,840 okrył, że suwaki, znosiły do nor kwiaty, by później je tam zjeść. 298 00:27:16,120 --> 00:27:18,840 To był cios, pod wieloma względami. 299 00:27:18,840 --> 00:27:23,840 Solecki już wcześniej zauważył coś, co wyglądało na zwierzęce nory. 300 00:27:27,800 --> 00:27:29,800 Jednak zespół ma nowe dowody, 301 00:27:29,800 --> 00:27:33,720 które sugerują, że mimo wszystko Solecki miał po części rację. 302 00:27:35,040 --> 00:27:39,080 Na tych terenach żyją hieny, wilki oraz lamparty. 303 00:27:39,080 --> 00:27:40,240 Nawet dziś. 304 00:27:40,920 --> 00:27:42,680 Gdyby zostawili tu zmarłego, 305 00:27:42,680 --> 00:27:46,040 jego ciało zostałoby pożarte przez zwierzęta. 306 00:28:00,280 --> 00:28:05,280 A do tego szkieletu nie dobrało się żadne zwierzę. 307 00:28:07,880 --> 00:28:10,720 Na swój sposób ciało zostało ochronione. 308 00:28:16,640 --> 00:28:19,680 Gdybym musiał zgadywać, obstawiałbym, 309 00:28:20,200 --> 00:28:22,680 że neandertalczycy wykorzystali gałęzie, 310 00:28:24,240 --> 00:28:29,520 żeby odgrodzić ciało zmarłego przed dzikimi zwierzętami. 311 00:28:32,320 --> 00:28:39,240 A elementy roślinności wraz z pyłkami wpadły do jego klatki piersiowej, 312 00:28:39,240 --> 00:28:41,000 gdy ciało uległo rozkładowi. 313 00:28:44,360 --> 00:28:49,040 Uważam, że teoria Soleckiego to naprawdę piękna opowieść. 314 00:28:51,960 --> 00:28:55,560 Ale dysponujemy obecnie wiedzą, 315 00:28:55,560 --> 00:28:57,960 która przeczy tej hipotezie. 316 00:28:59,240 --> 00:29:00,440 I to stanowczo. 317 00:29:08,600 --> 00:29:12,440 Ale uważam, że samo założenie, 318 00:29:12,440 --> 00:29:15,120 że neandertalczycy troszczyli się o zmarłych, 319 00:29:15,120 --> 00:29:17,360 że chcieli ich chronić... 320 00:29:21,520 --> 00:29:24,200 wcale tak bardzo nie odbiega, 321 00:29:24,960 --> 00:29:28,400 pod pewnymi względami, od teorii Soleckiego. 322 00:29:33,520 --> 00:29:38,680 Ralph Solecki odkrył grób wypełniony kwiatami w 1960 roku. 323 00:29:40,560 --> 00:29:43,000 Planował powrócić na wykopaliska po roku, 324 00:29:43,640 --> 00:29:47,360 ale już nigdy nie było mu dane wrócić do jaskini Szanidar. 325 00:29:55,520 --> 00:29:56,520 POWSTANIE KURDÓW 326 00:29:56,520 --> 00:29:58,960 Góry nie mają przed Kurdami tajemnic. 327 00:29:58,960 --> 00:30:01,520 Tam irackie czołgi nie mogą ich dosięgnąć. 328 00:30:03,480 --> 00:30:04,840 {\an8}WOJNA W ZATOCE PERSKIEJ 329 00:30:04,840 --> 00:30:07,760 {\an8}To nie jest wojna Stanów Zjednoczonych z Irakiem. 330 00:30:08,360 --> 00:30:09,800 {\an8}Bum! Mamy to. 331 00:30:09,800 --> 00:30:11,960 {\an8}To wojna Iraku ze światem. 332 00:30:17,040 --> 00:30:18,720 {\an8}WOJNA W IRAKU 2003–2011 333 00:30:19,520 --> 00:30:22,320 Właśnie tak wygląda upadek reżimu. 334 00:30:25,240 --> 00:30:26,760 Saddama już nie ma. 335 00:30:27,360 --> 00:30:28,920 {\an8}WOJNA Z PAŃSTWEM ISLAMSKIM 336 00:30:28,920 --> 00:30:30,680 {\an8}Znajdują się pod ostrzałem. 337 00:30:30,680 --> 00:30:34,640 Okrutny kalifat jest okrążony przez wrogie wojsko. 338 00:30:40,160 --> 00:30:46,000 Po 2010 roku sytuacja polityczna znacznie się uspokoiła. 339 00:30:46,000 --> 00:30:49,400 Państwo Islamskie chyli się ku końcowi. 340 00:30:49,400 --> 00:30:53,480 Wtedy kurdyjski rząd zaprosił profesora Graeme’a Bakera 341 00:30:53,480 --> 00:30:56,920 do poprowadzenia nowych wykopalisk w jaskini Szanidar. 342 00:30:59,040 --> 00:31:01,760 Nie myśleliśmy, że coś znajdziemy. 343 00:31:01,760 --> 00:31:03,400 Nie taki był cel projektu. 344 00:31:03,400 --> 00:31:07,080 Mieliśmy poszerzyć badania rozpoczęte przez Soleckiego. 345 00:31:09,800 --> 00:31:12,600 Zespół nie lada się zdziwił, 346 00:31:12,600 --> 00:31:18,200 gdy w 2018 roku natrafił na szkielet neandertalczyka. 347 00:31:18,200 --> 00:31:22,000 Pierwsze takie znalezisko od ponad ćwierć wieku. 348 00:31:24,920 --> 00:31:27,760 Na początku znaleźliśmy fragment czaszki. 349 00:31:27,760 --> 00:31:31,640 Coś niebywałego. Była to część oczodołu. 350 00:31:34,800 --> 00:31:39,240 Od razu było widać, że czaszka należy do neandertalczyka. 351 00:31:39,240 --> 00:31:41,880 Łuki brwiowe były mocno wyrośnięte. 352 00:31:45,800 --> 00:31:48,640 Pod czaszką znajdowała się lewa ręka. 353 00:31:49,960 --> 00:31:54,120 Była ułożona pod spodem, leżała wzdłuż tułowia, 354 00:31:54,120 --> 00:31:56,200 a dłoń znajdowała się pod głową. 355 00:31:59,120 --> 00:32:00,440 Badania wskazują, 356 00:32:00,920 --> 00:32:04,480 że jest to najstarszy szkielet z wykopaliska Soleckiego. 357 00:32:07,080 --> 00:32:10,000 {\an8}ZMARŁ 75 TYSIĘCY LAT TEMU 358 00:32:10,000 --> 00:32:12,600 {\an8}Okres sprzed 75 tysięcy lat 359 00:32:13,600 --> 00:32:15,840 {\an8}nawet trudno sobie wyobrazić. 360 00:32:17,120 --> 00:32:20,880 Już sama nasza historia to szmat czasu, 361 00:32:20,880 --> 00:32:24,440 a to zaledwie kropla w morzu w dziejach naszego gatunku. 362 00:32:34,040 --> 00:32:38,120 Wystarczy pomyśleć, co wydarzyło się na ziemi od tego czasu. 363 00:32:38,120 --> 00:32:40,200 Neandertalczycy wymarli, 364 00:32:40,200 --> 00:32:43,080 ludzie skolonizowali cały świat. 365 00:32:44,560 --> 00:32:46,760 Rolnictwo, miasta, urbanizacja. 366 00:32:46,760 --> 00:32:48,400 Europejski kolonializm. 367 00:32:49,800 --> 00:32:50,680 {\an8}OBLIGACJE 368 00:32:50,680 --> 00:32:53,200 Okropieństwa XX wieku. 369 00:33:12,680 --> 00:33:14,360 Gdy to wszystko się działo, 370 00:33:16,640 --> 00:33:18,360 on spokojnie sobie tam leżał. 371 00:33:23,240 --> 00:33:24,400 On albo ona. 372 00:33:24,880 --> 00:33:26,120 Sprasowany na placek. 373 00:33:30,560 --> 00:33:32,480 Pod wielką stertą kamieni. 374 00:33:34,520 --> 00:33:38,200 A my wbrew wszystkim przeciwnościom losu jakoś go znaleźliśmy. 375 00:33:43,360 --> 00:33:47,760 {\an8}SZANIDAR Z 376 00:33:50,720 --> 00:33:54,400 To pokoleniowe odkrycie. Nikt się tego nie spodziewał. 377 00:34:00,640 --> 00:34:02,760 Głowa była mocno zmiażdżona. 378 00:34:02,760 --> 00:34:05,880 Cała czaszka była zupełnie płaska. 379 00:34:05,880 --> 00:34:08,320 Miała grubość dwóch, trzech centymetrów. 380 00:34:12,880 --> 00:34:14,320 Była w kawałkach. 381 00:34:15,920 --> 00:34:17,160 Wręcz się rozpadała. 382 00:34:21,400 --> 00:34:27,080 Nawet pociągnięcie pędzla mogłoby ją uszkodzić albo zniszczyć. 383 00:34:27,080 --> 00:34:29,520 Musieliśmy być niezwykle delikatni. 384 00:34:29,520 --> 00:34:30,520 Co zapakowałaś? 385 00:34:31,040 --> 00:34:33,280 Przednią część żuchwy. 386 00:34:34,040 --> 00:34:37,920 I większość dolnych zębów, ale nie wszystkie. 387 00:34:37,920 --> 00:34:42,760 Przenosiliśmy szczątki kawałek po kawałku, razem z osadem. Byle się nie rozpadły. 388 00:34:45,200 --> 00:34:47,640 To żmudna praca. Nie bez powodu. 389 00:34:48,320 --> 00:34:49,560 Mamy jedno podejście. 390 00:34:50,400 --> 00:34:53,120 Każdy archeolog poniekąd coś niszczy. 391 00:34:53,880 --> 00:34:55,200 Gdy coś wykopiesz, 392 00:34:56,200 --> 00:34:57,640 już tego nie powtórzysz. 393 00:35:02,920 --> 00:35:06,480 Wszystkie pakunki wysłaliśmy do Wielkiej Brytanii, 394 00:35:07,240 --> 00:35:09,040 żeby złożyć je tam na miejscu. 395 00:35:19,600 --> 00:35:24,400 UNIWERSYTET CAMBRIDGE WIELKA BRYTANIA 396 00:35:26,680 --> 00:35:29,240 Nasz zespół jest mały, ale wyspecjalizowany. 397 00:35:29,760 --> 00:35:31,440 To eksperci z całego świata. 398 00:35:35,080 --> 00:35:37,520 Oczyściliśmy i zabezpieczyliśmy kości. 399 00:35:37,520 --> 00:35:39,280 Miałam już potrzebne kawałki 400 00:35:39,280 --> 00:35:43,800 i mogłam zająć się rekonstrukcją, proces przypomina pracę nad układanką. 401 00:35:43,800 --> 00:35:48,480 {\an8}KONSERWATORKA WYKOPALISKA W JASKINI SZANIDAR 402 00:35:48,480 --> 00:35:51,760 Początek jest najłatwiejszy. 403 00:35:54,040 --> 00:35:56,240 Potem sprawa się komplikuje. 404 00:36:00,720 --> 00:36:02,720 Trzeba mieć do tego cierpliwość. 405 00:36:05,680 --> 00:36:09,760 Pracujesz z czymś jedynym w swoim rodzaju. 406 00:36:12,160 --> 00:36:14,360 To ogromna odpowiedzialność. 407 00:36:16,160 --> 00:36:18,200 Jeśli czaszkę uda się odbudować, 408 00:36:18,960 --> 00:36:22,960 zespół ma nadzieję zrekonstruować twarz Szanidara Z. 409 00:36:25,480 --> 00:36:29,440 Inna część czaszki też zawiera cenne wskazówki. 410 00:36:31,720 --> 00:36:34,040 Pobieram próbkę kamienia nazębnego, 411 00:36:34,040 --> 00:36:37,320 który zebrał się na uzębieniu Szanidara Z. 412 00:36:45,840 --> 00:36:50,240 {\an8}Kamień nazębny to osad, który zbiera się na zębach. 413 00:36:50,240 --> 00:36:52,960 {\an8}Usuwamy go raz w roku u dentysty. 414 00:36:55,360 --> 00:36:57,280 To coś zupełnie naturalnego. 415 00:36:57,840 --> 00:37:02,000 Kamień osadzający się na zębach powstaje z resztek pokarmu. 416 00:37:03,240 --> 00:37:06,880 Ten materiał może powiedzieć nam bardzo dużo. 417 00:37:31,560 --> 00:37:34,560 Na świecie pokutuje przekonanie, 418 00:37:34,560 --> 00:37:38,880 że neandertalczycy zajmowali się głównie łowiectwem. 419 00:37:38,880 --> 00:37:41,840 Że jedli mięso z mięsem z dodatkiem mięsa. 420 00:37:48,360 --> 00:37:52,000 Dopiero w ciągu ostatnich 10, 20 lat 421 00:37:52,000 --> 00:37:57,920 dowiedzieliśmy się, że neandertalczycy jedli również rośliny. 422 00:38:10,400 --> 00:38:13,320 Z roślin, które były trujące w formie surowej, 423 00:38:13,320 --> 00:38:16,640 potrafili przyrządzić coś jadalnego i pożywnego. 424 00:38:17,600 --> 00:38:20,520 Taką wiedzę zdobywa się przez całe życie. 425 00:38:24,520 --> 00:38:26,600 Jeśli za przykład weźmiemy osoby, 426 00:38:27,240 --> 00:38:30,800 które współcześnie trudnią się zbieractwem, 427 00:38:30,800 --> 00:38:34,800 to zapewne wśród neandertalczyków specjalizowały się w tym kobiety. 428 00:38:42,440 --> 00:38:47,200 Gdy dowiemy się, jakie rośliny jedli neandertalczycy, 429 00:38:51,720 --> 00:38:57,360 może lepiej poznamy rolę kobiet w ich społeczeństwie. 430 00:39:03,560 --> 00:39:06,240 Nigdy nie poznamy ich historii ani imion. 431 00:39:07,120 --> 00:39:08,400 Ich marzeń i snów. 432 00:39:11,880 --> 00:39:15,080 Ale cieszę się, że mogę pracować nad projektem, 433 00:39:15,080 --> 00:39:20,000 który pozwoli nam przybliżyć światu nawet drobny fragment ich życia. 434 00:39:28,440 --> 00:39:31,120 Trudno się nie zastanawiać, kim była ta osoba. 435 00:39:31,120 --> 00:39:34,040 Jaka była? Jak wyglądała jej historia? 436 00:39:34,040 --> 00:39:35,560 Jak się tu znalazła? 437 00:39:40,080 --> 00:39:43,480 Mam spory problem, żeby wyobrazić sobie, 438 00:39:44,040 --> 00:39:46,960 jak dana osoba wyglądała na podstawie jej czaszki. 439 00:39:49,240 --> 00:39:53,120 Tu przydają się umiejętności braci Kennisów. 440 00:39:56,640 --> 00:39:59,520 ARNHEM HOLANDIA 441 00:40:04,800 --> 00:40:08,040 Tu mamy czaszkę stworzoną na bazie danych od Emmy. 442 00:40:08,040 --> 00:40:10,960 Jest prawie cała. Ładnie się prezentuje. 443 00:40:10,960 --> 00:40:13,360 Wydrukowaliśmy ją sobie. 444 00:40:14,160 --> 00:40:15,640 {\an8}Kim są bracia Kennisowie? 445 00:40:15,640 --> 00:40:16,560 {\an8}REKONSTRUKTOR 446 00:40:16,560 --> 00:40:20,960 {\an8}Bracia Kennisowie to bliźniacy, których fascynuje ewolucja człowieka. 447 00:40:20,960 --> 00:40:22,520 Spójrz na ten nos. 448 00:40:22,520 --> 00:40:24,760 Typowy dla neandertalczyka, 449 00:40:24,760 --> 00:40:28,440 ale u nasady jest bardzo wąski. 450 00:40:28,440 --> 00:40:31,080 Rekonstruujemy naszych wymarłych przodków. 451 00:40:31,080 --> 00:40:32,960 Chcemy pokazać ludziom, 452 00:40:32,960 --> 00:40:37,400 jak mogli wyglądać ich odlegli przodkowie. 453 00:40:37,400 --> 00:40:40,480 Wielkie oczy, pociągła twarz, mały nos. 454 00:40:40,480 --> 00:40:46,160 Zupełnie jak okulary. Takie ogromne okulary. 455 00:40:46,160 --> 00:40:48,800 Zobacz, jak wygląda, gdy dołożymy żuchwę. 456 00:40:50,160 --> 00:40:52,000 W szkole szło nam słabo. 457 00:40:52,000 --> 00:40:53,640 Mało czytaliśmy. 458 00:40:53,640 --> 00:40:57,280 Kiedyś w bibliotece zobaczyliśmy rysunki neandertalczyków. 459 00:40:59,240 --> 00:41:01,760 Te wytarte zęby rzucają się w oczy. 460 00:41:01,760 --> 00:41:03,760 - Bardzo wytarte. - Typowe. 461 00:41:03,760 --> 00:41:07,520 Używali zębów jak imadła. Jak narzędzia. 462 00:41:07,520 --> 00:41:09,040 To fascynujące. 463 00:41:09,040 --> 00:41:13,560 Jak pysk małpy przekształcił się w ludzką twarz? 464 00:41:21,200 --> 00:41:25,840 W neandertalczykach fascynują nas ich przeogromne nosy. 465 00:41:27,200 --> 00:41:28,720 I wielkie, nalane twarze. 466 00:41:29,400 --> 00:41:34,000 Żaden z naszych przodków nie miał takiej dużej i dziwnej twarzy. 467 00:41:34,880 --> 00:41:36,360 Coś niesamowitego. 468 00:41:45,920 --> 00:41:50,120 Zazwyczaj pracujemy na czaszkach, które są trochę uszkodzone. 469 00:41:51,560 --> 00:41:56,840 Najpierw uzupełniamy ubytki za pomocą metod wykorzystywanych w kryminologii. 470 00:42:03,960 --> 00:42:07,920 Gdy czaszka jest gotowa, nakładamy tkankę łączną właściwą. 471 00:42:09,120 --> 00:42:10,880 Mięśnie i całą resztę. 472 00:42:14,000 --> 00:42:16,840 A na koniec przykrywamy wszystko imitacją skóry. 473 00:42:20,080 --> 00:42:22,160 {\an8}Mają przypominać ludzi. 474 00:42:22,160 --> 00:42:25,640 {\an8}Nie mogą wyglądać prymitywnie, to zbyt oklepane. 475 00:42:42,840 --> 00:42:43,920 Chodź. 476 00:42:46,800 --> 00:42:49,240 Liczę, że gdy ludzie zobaczą tę twarz, 477 00:42:49,240 --> 00:42:52,000 zauważą, jaka jest nietypowa. 478 00:42:53,520 --> 00:42:56,120 Jej rysy są naprawdę wyjątkowe. 479 00:42:57,640 --> 00:43:01,120 To zaskakujące. Mamy mózgi tych samych rozmiarów. 480 00:43:01,120 --> 00:43:04,360 Oni też byli ludźmi, a i tak są od nas inni. 481 00:43:04,360 --> 00:43:06,600 Fascynujące. Czemu tak się różnimy? 482 00:43:09,120 --> 00:43:12,000 Ich ewolucja zachodziła równolegle. 483 00:43:13,520 --> 00:43:15,520 - Dobra. - W porządku. Okej. 484 00:43:15,520 --> 00:43:18,880 Dlaczego jeden gatunek wymarł, a drugi przetrwał? 485 00:43:18,880 --> 00:43:22,000 Fascynujące. To druga wersja nas samych. 486 00:43:29,280 --> 00:43:32,360 Dawniej „ta druga wersja nas samych” 487 00:43:32,360 --> 00:43:36,040 uchodziła za mniej inteligentną od naszego gatunku. 488 00:43:41,920 --> 00:43:48,680 Wyobraźnia, kreatywność i pomysłowość były zarezerwowane dla homo sapiens. 489 00:44:00,800 --> 00:44:04,200 Ale te uprzedzenia zostały obalone dzięki znalezisku, 490 00:44:04,200 --> 00:44:09,360 które skrywała pewna wyjątkowa i trudno dostępna jaskinia we Francji. 491 00:44:11,080 --> 00:44:14,960 {\an8}BRUNIQUEL FRANCJA 492 00:44:22,560 --> 00:44:26,840 Najpierw musimy przecisnąć się przez bardzo wąskie przejście. 493 00:44:29,600 --> 00:44:33,200 Wchodząc do jaskini, trzeba bardzo uważać. 494 00:44:33,200 --> 00:44:35,440 Torbę pchamy przed sobą. 495 00:44:56,400 --> 00:44:58,440 Potem wita nas nowy świat. 496 00:45:14,440 --> 00:45:17,480 Wchodzenie do jaskini jest wbrew naszej naturze. 497 00:45:23,440 --> 00:45:26,880 Ludzie boją się takich przestrzeni. 498 00:45:35,360 --> 00:45:37,600 Zwłaszcza tego, co skrywają ciemności. 499 00:45:50,880 --> 00:45:53,200 {\an8}Jaskinia jest tam od bardzo dawna. 500 00:45:53,200 --> 00:45:54,120 {\an8}GEOLOŻKA 501 00:45:55,320 --> 00:45:57,280 Prawdopodobnie od miliona lat. 502 00:45:58,080 --> 00:46:01,280 Czuć to, gdy się tam wchodzi. 503 00:46:02,040 --> 00:46:06,040 To miejsce z bardzo długą historią. 504 00:46:10,400 --> 00:46:14,880 W głębi znajdują się piękne, niezmącone jeziora. 505 00:46:20,120 --> 00:46:22,360 Jaskinię ukształtowała woda, 506 00:46:23,120 --> 00:46:28,480 która kapie ze stropu i tworzy piękne stalagmity i stalaktyty. 507 00:46:34,080 --> 00:46:36,000 Najciekawsze w tym wszystkim 508 00:46:37,640 --> 00:46:40,560 są konstrukcje znalezione w jaskini. 509 00:46:41,800 --> 00:46:43,840 Stalagmity ułożone w kręgi. 510 00:46:55,000 --> 00:46:58,120 Coś takiego nie występuje w jaskini naturalnie. 511 00:47:06,960 --> 00:47:08,320 Ktoś je tak ułożył. 512 00:47:11,800 --> 00:47:15,000 {\an8}Stał za tym pewien zamysł architektoniczny. 513 00:47:15,000 --> 00:47:15,920 {\an8}ARCHEOLOG 514 00:47:24,080 --> 00:47:28,640 Małe stalagmity wetknięto pomiędzy te większe. 515 00:47:31,960 --> 00:47:35,840 To bardzo przemyślana konstrukcja. 516 00:47:46,480 --> 00:47:52,040 Dla archeologa to coś niezwykłego. Nie ma drugiego takiego miejsca. 517 00:48:01,960 --> 00:48:04,720 W środku największego kręgu 518 00:48:04,720 --> 00:48:09,160 odkryliśmy spore palenisko wykonane ze stalagmitów. 519 00:48:12,200 --> 00:48:14,400 Tutaj widać odbarwienie od ciepła. 520 00:48:14,400 --> 00:48:17,680 Jest ich więcej. Mamy ich całkiem sporo. 521 00:48:17,680 --> 00:48:20,280 - Możemy się zgodzić – to palenisko. - Tak. 522 00:48:20,280 --> 00:48:21,480 Ognisko. 523 00:48:24,720 --> 00:48:30,760 Widać, że w kilku miejscach rozpalono tutaj ogień. 524 00:48:33,280 --> 00:48:34,240 Numer 38. 525 00:48:34,240 --> 00:48:37,720 Pobieram wymiar ze środka. 526 00:48:37,720 --> 00:48:40,560 Zupełnie jak na campingu. 527 00:48:40,560 --> 00:48:46,000 Bierzemy drewno i robimy palenisko, takie w kształcie tipi. 528 00:48:46,000 --> 00:48:47,920 W kształcie trójkąta. 529 00:48:47,920 --> 00:48:51,280 To niesamowite, widzimy tu ślady sadzy. 530 00:48:51,280 --> 00:48:53,440 Odbarwienia od ognia. 531 00:48:53,440 --> 00:48:56,560 Tu czerń, tam czerwień i fiolet. 532 00:49:03,480 --> 00:49:07,760 Nie ma wątpliwości, że wśród społeczności prehistorycznych 533 00:49:07,760 --> 00:49:10,200 ogień miał wymiar symboliczny. 534 00:49:32,480 --> 00:49:38,360 Na ziemi znaleźliśmy kawałeczki spalonego drewna. 535 00:49:41,040 --> 00:49:44,760 Prawdopodobnie weszli do jaskini z pochodniami. 536 00:49:50,280 --> 00:49:54,840 Poruszanie się po jaskini po ciemku jest bardzo niebezpieczne. 537 00:49:56,440 --> 00:49:58,840 Dobra komunikacja to podstawa. 538 00:50:10,920 --> 00:50:13,840 Trzeba umieć obchodzić się z ogniem. 539 00:50:18,480 --> 00:50:19,520 Zadbać o światło. 540 00:50:26,960 --> 00:50:30,760 Chcieliśmy się dowiedzieć, ile lat liczą te konstrukcje. 541 00:50:43,280 --> 00:50:46,080 To rdzenie stalagmitów z jaskini Bruniquel. 542 00:50:46,080 --> 00:50:51,200 Na ich podstawie możemy określić wiek tych konstrukcji. 543 00:50:54,680 --> 00:50:57,160 Przyjrzeliśmy się sześciu stalagmitom 544 00:50:57,160 --> 00:51:02,600 i udało nam się ustalić, że mają 176 i pół tysiąca lat. 545 00:51:03,200 --> 00:51:06,640 To naprawdę coś niebywałego. 546 00:51:12,000 --> 00:51:14,160 W Europie 175 tysięcy lat temu 547 00:51:14,680 --> 00:51:16,360 żyli tylko neandertalczycy. 548 00:51:18,080 --> 00:51:22,520 To najstarsza taka konstrukcja znaleziona na całym świecie. 549 00:51:31,440 --> 00:51:35,000 Gdy patrzę na te konstrukcje, ogarnia mnie wzruszenie, 550 00:51:35,000 --> 00:51:38,040 bo dociera do mnie, od jak dawna tu są. 551 00:51:51,160 --> 00:51:55,120 Jedno pytanie wraca jak bumerang. 552 00:51:55,120 --> 00:51:56,600 „Po co to zrobili?” 553 00:52:20,400 --> 00:52:23,720 Okręg zdaje się symbolizować świat. 554 00:52:23,720 --> 00:52:27,800 Jesteś w środku świata albo poza nim. Coś w ten deseń. 555 00:52:30,640 --> 00:52:35,080 U rdzennych Amerykanów tego typu okręgi 556 00:52:35,080 --> 00:52:38,840 mają często wymiar duchowy. 557 00:52:49,680 --> 00:52:51,920 Czy to zalążek religii? 558 00:53:01,360 --> 00:53:05,720 To kluczowe pytanie, jednak trudno na nie odpowiedzieć. 559 00:53:20,240 --> 00:53:25,440 Coraz częściej widzimy w neandertalczykach 560 00:53:27,320 --> 00:53:30,200 starszą formę człowieczeństwa. 561 00:53:32,560 --> 00:53:38,000 Dostrzegamy, jak podobni byli do człowieka współczesnego. 562 00:53:52,360 --> 00:53:54,240 Znalezisko z Bruniquel 563 00:53:55,640 --> 00:54:02,480 pomogło nam w pewnym sensie zbliżyć się do naszych bardzo odległych przodków. 564 00:54:11,880 --> 00:54:15,960 Zagadkowe kręgi w jaskini Bruniquel również przyczyniły się 565 00:54:15,960 --> 00:54:19,920 do zmiany postrzegania neandertalskiej kultury. 566 00:54:25,800 --> 00:54:28,120 Wszystko zaczęło się w jaskini Szanidar 567 00:54:28,760 --> 00:54:31,480 i trwa do dziś. 568 00:54:44,800 --> 00:54:48,240 W tym roku znaleźliśmy kilka fragmentów kości. 569 00:54:48,240 --> 00:54:51,160 Podejrzewamy, że należą do jednego szkieletu. 570 00:54:53,200 --> 00:54:54,640 Może to kolejna osoba. 571 00:54:57,240 --> 00:54:59,400 Znaleźliśmy lewą łopatkę. 572 00:55:00,840 --> 00:55:03,720 Oraz niemal kompletną prawą dłoń. 573 00:55:07,720 --> 00:55:10,280 Znaleźliśmy cztery palce. 574 00:55:10,280 --> 00:55:14,760 Ułożone zgodnie z ludzką anatomią. O nienaruszonym układzie kości. 575 00:55:15,600 --> 00:55:17,000 Nowoodkryte szczątki 576 00:55:17,000 --> 00:55:23,880 należą do tej samej grupy szkieletów co Szanidar 4 oraz Szanidar Z. 577 00:55:26,400 --> 00:55:27,720 To ekscytujące. 578 00:55:27,720 --> 00:55:30,600 Mamy dowód na to, 579 00:55:30,600 --> 00:55:35,400 że neandertalczycy składali ciała zmarłych w jednym miejscu. 580 00:55:39,160 --> 00:55:43,640 Czy wracali w to samo miejsce kilka razy? 581 00:55:43,640 --> 00:55:47,400 Na przestrzeni dekad lub nawet tysięcy lat? 582 00:55:48,800 --> 00:55:52,040 Trudno nie pomyśleć, że to tylko zbieg okoliczności. 583 00:55:52,560 --> 00:55:56,400 Ale może robili to nie bez powodu? 584 00:55:57,640 --> 00:56:01,240 A jeśli tak, to dlaczego tam wracali? 585 00:56:10,000 --> 00:56:15,800 Gdy znaleźliśmy Szanidara Z, jego głowa spoczywała na kamieniu. 586 00:56:18,400 --> 00:56:22,280 To ciekawe, bo jest to dość nietypowe. 587 00:56:24,760 --> 00:56:27,960 Dlatego zaczęliśmy się zastanawiać, 588 00:56:27,960 --> 00:56:30,920 czy ułożono go tak celowo. 589 00:56:37,960 --> 00:56:39,800 Co jeszcze ciekawsze, 590 00:56:39,800 --> 00:56:43,040 na wprost ciała znajduje się wielka, pionowa płyta. 591 00:56:52,680 --> 00:56:55,640 Taka pionowa płyta wystająca z ziemi 592 00:56:56,160 --> 00:56:59,640 mogła służyć za pewnego rodzaju znacznik. 593 00:57:04,400 --> 00:57:07,480 Wygląda to na miejsce pochówku. 594 00:57:07,480 --> 00:57:09,600 Właśnie dlatego tu wracali. 595 00:57:11,000 --> 00:57:14,320 Do tego miejsca oznaczonego charakterystycznym kamieniem 596 00:57:14,320 --> 00:57:16,480 w tej wyjątkowej jaskini. 597 00:57:24,760 --> 00:57:28,600 Wygląda na to, że Ralph Solecki jako pierwszy odkrył, 598 00:57:28,600 --> 00:57:32,640 że jaskinia Szanidar miała dla neandertalczyków specjalne znaczenie. 599 00:57:38,880 --> 00:57:42,160 Składali w jaskini ciała zmarłych. 600 00:57:42,160 --> 00:57:46,160 Wracali tu w miarę regularnie, żyli na tych terenach. 601 00:57:50,400 --> 00:57:55,560 Odnalezione szczątki mogą oznaczać, że jaskinia była miejscem pochówku. 602 00:57:56,440 --> 00:57:59,560 Takie odkrycie może naprawdę wiele zmienić. 603 00:58:02,080 --> 00:58:05,000 Podejście ludzi do zmarłych 604 00:58:05,000 --> 00:58:11,120 może powiedzieć nam bardzo wiele na temat ich uczuć i sposobu myślenia. 605 00:58:13,760 --> 00:58:17,880 Mówi też, jak postrzegamy samą śmierć. 606 00:58:18,840 --> 00:58:22,920 I czy wierzymy na przykład w życie pozagrobowe. 607 00:58:26,200 --> 00:58:32,480 Coraz częściej zdajemy sobie sprawę, jak złożona była kultura neandertalczyków. 608 00:58:34,080 --> 00:58:35,240 Czemu wymarli? 609 00:58:40,840 --> 00:58:45,440 Te groby to najnowsze odkrycie dotyczące życia neandertalczyków 610 00:58:45,440 --> 00:58:48,760 zachowane we wnętrzu tej wyjątkowej jaskini. 611 00:58:54,400 --> 00:58:59,080 Jednak największa tajemnica pozostaje bez odpowiedzi. 612 00:59:04,400 --> 00:59:06,520 Czemu gatunek człowieka, 613 00:59:06,520 --> 00:59:10,920 który rozwijał się przez 300 tysięcy lat, tak po prostu zniknął 614 00:59:12,320 --> 00:59:14,120 te 40 tysięcy lat temu? 615 00:59:20,760 --> 00:59:23,480 Być może odpowiedź na to pytanie 616 00:59:23,480 --> 00:59:26,720 znajdziemy u wybrzeży Morza Śródziemnego. 617 00:59:26,720 --> 00:59:30,520 W jednej z ostatnich przystani człowieka neandertalskiego. 618 00:59:38,240 --> 00:59:40,600 Siedzimy u podnóża klifu. 619 00:59:42,720 --> 00:59:45,400 {\an8}Obok tak zwanego „miasta neandertalczyków”. 620 00:59:47,640 --> 00:59:52,920 Na wschodniej ścianie Skały Gibraltarskiej znajduje się szereg jaskiń. 621 00:59:58,040 --> 01:00:01,040 System jaskiń Gorhama składa się z kilku grot. 622 01:00:01,840 --> 01:00:06,240 Wszystkie noszą ślady obecności neandertalczyków. 623 01:00:06,240 --> 01:00:08,640 Byli tu obecni przez długi czas. 624 01:00:18,600 --> 01:00:23,160 Mamy dowody, że przebywali tutaj ponad 125 tysięcy lat temu. 625 01:00:28,760 --> 01:00:30,840 Zespół odkrył dowody na to, 626 01:00:30,840 --> 01:00:34,600 że neandertalczycy korzystali z tych jaskiń 627 01:00:34,600 --> 01:00:36,680 jeszcze 40 tysięcy lat temu. 628 01:00:43,200 --> 01:00:46,200 Przez ostatnie 100 tysięcy lat ich istnienia 629 01:00:46,200 --> 01:00:49,440 świat neandertalczyków zmieniał się nieustannie. 630 01:01:07,120 --> 01:01:09,200 Zmiany klimatu były drastyczne. 631 01:01:09,200 --> 01:01:15,080 Mieli już do czynienia z epoką lodowcową, ale ta ostatnia była najostrzejsza. 632 01:01:15,080 --> 01:01:17,760 Lądolód skandynawski posuwał się na południe. 633 01:01:18,920 --> 01:01:21,920 Francja i Europa Środkowa przemieniły się w tundrę. 634 01:01:23,280 --> 01:01:25,040 Warunki były ciężkie. 635 01:01:28,520 --> 01:01:30,680 Tundra nie sięgnęła aż tak daleko, 636 01:01:31,680 --> 01:01:33,880 ale i tak zaszły tu widocznie zmiany. 637 01:01:34,400 --> 01:01:38,280 Gdy robi się zimno, woda zamarza. 638 01:01:38,280 --> 01:01:41,440 Powstają pokrywy lodowe i lodowce. Poziom mórz opada. 639 01:01:45,280 --> 01:01:47,600 Poziom mórz był wtedy niższy niż dziś. 640 01:01:47,600 --> 01:01:50,160 Spod wody mogła wyłonić się wielka równina, 641 01:01:50,160 --> 01:01:52,680 na której żyły zwierzęta roślinożerne. 642 01:01:53,320 --> 01:01:57,800 Mogli tam znaleźć ptaki, a także płytkie jeziora ze słodką wodą. 643 01:02:01,480 --> 01:02:05,280 Wiedzieli dokładnie, które zwierzęta mogą jeść, 644 01:02:05,280 --> 01:02:09,240 gdzie je znaleźć i jak zrobić z nich użytek. 645 01:02:11,520 --> 01:02:14,200 To zaledwie mała część wszystkich kości, 646 01:02:14,200 --> 01:02:16,720 które znaleźliśmy w jaskiniach. 647 01:02:16,720 --> 01:02:21,680 Przez ostatnie 30 lat znaleźliśmy dziesiątki tysięcy artefaktów. 648 01:02:24,160 --> 01:02:29,320 Jedli zwierzęta, które nie uchodziły za część diety neandertalczyków. 649 01:02:31,880 --> 01:02:35,880 Mamy dowody, że wychodzili na skalisty brzeg 650 01:02:35,880 --> 01:02:37,280 i zbierali skałoczepy. 651 01:02:37,280 --> 01:02:39,640 Mam tutaj jednego. 652 01:02:39,640 --> 01:02:44,120 Jest na nim fragment narzędzia wykonanego z krzemienia. 653 01:02:44,120 --> 01:02:46,920 Tak zostawił go neandertalczyk. 654 01:02:49,440 --> 01:02:53,800 Mamy też taką kość, należała do delfina zwyczajnego. 655 01:02:55,200 --> 01:02:57,000 Widać na niej nacięcia. 656 01:02:58,760 --> 01:03:02,080 Możliwe, że morze wyrzuciło martwego delfina na brzeg, 657 01:03:02,080 --> 01:03:03,280 a oni go oprawili. 658 01:03:03,920 --> 01:03:05,840 Zabrali mięso, by je zjeść. 659 01:03:10,720 --> 01:03:15,160 Neandertalczycy żyli w Europie o wiele dłużej niż my. 660 01:03:15,160 --> 01:03:16,160 Bez dwóch zdań. 661 01:03:24,440 --> 01:03:26,760 To oznacza, że byli inteligentni. 662 01:03:26,760 --> 01:03:29,080 Dobrze rozumieli swoje otoczenie. 663 01:03:34,240 --> 01:03:36,840 Na tym polu odnieśli ogromny sukces. 664 01:03:42,920 --> 01:03:44,840 Neandertalczycy byli ludźmi. 665 01:03:45,400 --> 01:03:46,720 Byli wytrwali. 666 01:03:46,720 --> 01:03:48,520 Byli podobni do nas. 667 01:03:49,160 --> 01:03:51,720 Aż pewnego dnia wszystko się skończyło. 668 01:03:55,120 --> 01:03:58,040 Dlatego ich wyginięcie jest takie zagadkowe. 669 01:03:58,880 --> 01:04:04,360 Skoro neandertalczycy z Gibraltaru przetrwali na tym terenie tak długo, 670 01:04:05,200 --> 01:04:06,920 to cóż takiego się wydarzyło? 671 01:04:07,680 --> 01:04:11,960 Epoka lodowcowa słusznie kojarzy się z mrozem, 672 01:04:11,960 --> 01:04:13,960 ale zrobiło się też wtedy sucho. 673 01:04:15,520 --> 01:04:20,160 Rzeczą, która przypieczętowała los neandertalczyków na Gibraltarze, 674 01:04:20,760 --> 01:04:24,720 było całkowite zniknięcie okolicznych drzew. 675 01:04:30,080 --> 01:04:32,120 Dlaczego drzewa są tak istotne? 676 01:04:32,120 --> 01:04:36,280 Bo pomagają łowcy zaczaić się na dużą zwierzynę. 677 01:04:41,320 --> 01:04:42,600 Z biegiem lat 678 01:04:42,600 --> 01:04:44,400 budowa ciała neandertalczyków 679 01:04:44,400 --> 01:04:48,360 coraz bardziej przypominała ciało zapaśnika. 680 01:04:48,360 --> 01:04:51,680 Potrafili skoczyć na zwierzynę z włócznią w ręce. 681 01:04:51,680 --> 01:04:54,200 Zabijali ofiarę jednym pchnięciem. 682 01:04:58,760 --> 01:05:01,920 Nagle znaleźli się na otwartej przestrzeni. 683 01:05:01,920 --> 01:05:05,600 Zwierzęta od razu cię zauważą. Nawet się do nich nie zbliżysz. 684 01:05:10,160 --> 01:05:15,040 Ta zmiana była na tyle gwałtowna, że biologia nie mogła za nią nadążyć. 685 01:05:29,680 --> 01:05:30,720 To ich zgubiło. 686 01:05:42,320 --> 01:05:45,760 Uważamy się za największe osiągnięcie ewolucji. 687 01:05:45,760 --> 01:05:48,160 Zawsze się tak postrzegaliśmy. 688 01:05:48,160 --> 01:05:51,520 W końcu my przetrwaliśmy, a neandertalczycy nie. 689 01:05:51,520 --> 01:05:53,160 Byliśmy od nich lepsi. 690 01:05:54,280 --> 01:05:58,480 Ale nawet jeśli przystosujesz się do panujących warunków, 691 01:05:58,480 --> 01:06:00,840 będziesz sobie świetnie radził, 692 01:06:00,840 --> 01:06:03,200 jak być może nasz gatunek obecnie, 693 01:06:04,280 --> 01:06:08,200 to historia uczy nas, że można być człowiekiem na wiele sposobów, 694 01:06:08,200 --> 01:06:10,960 ale żaden nie gwarantuje sukcesu. 695 01:06:15,840 --> 01:06:19,680 Wydaje nam się, że wszystko idzie dobrze, ale miejmy to na uwadze. 696 01:06:26,760 --> 01:06:29,480 Mniej więcej 40 tysięcy lat temu 697 01:06:29,480 --> 01:06:32,760 populacja neandertalczyków drastycznie się zmniejszyła. 698 01:06:33,280 --> 01:06:35,160 Nie tylko na Gibraltarze, 699 01:06:36,280 --> 01:06:38,640 ale także na całym świecie. 700 01:06:42,520 --> 01:06:45,800 Zmiany klimatyczne przyczyniły się do ich upadku. 701 01:06:48,560 --> 01:06:54,520 Ale swoją rolę odegrała też rywalizacja z innym gatunkiem. 702 01:06:59,480 --> 01:07:05,360 Po dziś dzień każdy z nas nosi w sobie cząstkę neandertalskiego DNA. 703 01:07:09,320 --> 01:07:12,760 Dziedzictwo naszych dawnych przodków. 704 01:07:16,840 --> 01:07:19,560 Na przestrzeni co najmniej 100 tysięcy lat 705 01:07:19,560 --> 01:07:25,760 gromady homo sapiens opuszczały Afrykę i zalewały tereny Europy i Azji. 706 01:07:29,360 --> 01:07:32,880 A na swojej drodze spotykali neandertalczyków. 707 01:08:03,280 --> 01:08:06,640 Możliwe, że dochodziło wtedy do przemocy. 708 01:08:44,680 --> 01:08:49,680 Ale niektóre spotkania miały raczej pokojową naturę. 709 01:08:54,080 --> 01:08:59,160 Jedna dostrzegli w drugich człowieka. 710 01:09:08,840 --> 01:09:10,960 Ta długa droga homo sapiens 711 01:09:10,960 --> 01:09:14,520 wiodła prawdopodobnie przez Bliski Wschód. 712 01:09:17,480 --> 01:09:23,880 Nieopodal miejsca spoczynku neandertalczyków z Szanidar. 713 01:09:38,520 --> 01:09:42,920 Geny neandertalczyków są obecne w wielu homo sapiens. 714 01:09:46,240 --> 01:09:51,160 Głęboko wierzę, że byli naszymi kuzynami. 715 01:09:51,160 --> 01:09:53,920 W naszych żyłach płynie ta sama krew. 716 01:09:53,920 --> 01:09:56,080 Pochodzimy od tego samego przodka. 717 01:10:04,800 --> 01:10:07,840 W archeologii najbardziej fascynuje mnie to, 718 01:10:07,840 --> 01:10:10,320 że ludzkość ma więcej niż jedno oblicze. 719 01:10:12,600 --> 01:10:16,200 Badanie czyichś szczątków 720 01:10:16,200 --> 01:10:19,800 może powiedzieć nam, jak wyglądało ich życie i ich świat. 721 01:10:22,920 --> 01:10:26,800 Przy pracy nad Szanidarem Z pewne elementy wskazywały na to, 722 01:10:26,800 --> 01:10:28,360 że była to dorosła osoba. 723 01:10:28,880 --> 01:10:32,160 Ale nie wiedzieliśmy, ile miała lat ani jak zmarła. 724 01:10:32,160 --> 01:10:34,440 Nie znaliśmy jej płci. 725 01:10:34,440 --> 01:10:37,600 I nie wiedzieliśmy, jak wyglądało jej życie. 726 01:10:40,680 --> 01:10:44,720 Dlatego teraz próbujemy znaleźć odpowiedzi na te pytania. 727 01:10:46,400 --> 01:10:51,200 To lewa kość promieniowa, jedna z kości przedramienia. 728 01:10:52,480 --> 01:10:55,720 Już widzimy, że była to raczej drobna osoba. 729 01:10:56,640 --> 01:11:02,400 Prawdopodobnie miała między 150 a 160 centymetrów wzrostu. 730 01:11:03,360 --> 01:11:05,920 Niewiele ponad pięć stóp. 731 01:11:08,400 --> 01:11:12,640 To fragment żuchwy z częścią uzębienia. 732 01:11:12,640 --> 01:11:15,960 Warto zauważyć, że większość tych zębów, 733 01:11:15,960 --> 01:11:17,560 zwłaszcza te przednie, 734 01:11:17,560 --> 01:11:19,760 jest bardzo mocno starta. 735 01:11:20,760 --> 01:11:21,840 Tu mamy szkliwo. 736 01:11:22,360 --> 01:11:25,760 Jest kompletnie starte, na wszystkich zębach. 737 01:11:27,040 --> 01:11:30,640 Neandertalczyk z tak startymi zębami 738 01:11:30,640 --> 01:11:32,640 nie należał do najmłodszych. 739 01:11:33,400 --> 01:11:36,480 Musiał być między 40 a 50 rokiem życia. 740 01:11:42,280 --> 01:11:46,040 Istnieją sposoby na określenie płci na podstawie szkieletu. 741 01:11:47,720 --> 01:11:50,880 Tutaj wykorzystaliśmy tak zwaną proteomikę. 742 01:11:50,880 --> 01:11:55,040 Polega na przeanalizowaniu białek obecnych w szkliwie zęba. 743 01:11:55,040 --> 01:11:59,400 Istnieje pewien rodzaj białka, który jest produkowany 744 01:11:59,400 --> 01:12:01,320 podczas tworzenia się szkliwa. 745 01:12:01,320 --> 01:12:03,360 To białko ma inną wersję 746 01:12:03,360 --> 01:12:08,720 w zależności od naszych chromosomów. 747 01:12:11,200 --> 01:12:15,360 Teraz mamy pewność, że te szczątki należą do kobiety. 748 01:12:21,640 --> 01:12:25,760 Często wyobrażamy sobie neandertalczyka jako mężczyznę. 749 01:12:25,760 --> 01:12:30,560 Skupiamy się na cechach utożsamianych z mężczyznami. 750 01:12:32,800 --> 01:12:35,400 To niesamowita okazja, by lepiej zrozumieć, 751 01:12:35,400 --> 01:12:38,440 jak funkcjonowało społeczeństwo neandertalczyków. 752 01:12:45,120 --> 01:12:48,720 Mamy możliwość zobaczyć, 753 01:12:48,720 --> 01:12:53,720 jak ta neandertalka mogła wyglądać za życia. 754 01:12:53,720 --> 01:12:55,280 Nie mogę się doczekać. 755 01:12:57,040 --> 01:12:57,960 No dobrze. 756 01:12:59,240 --> 01:13:00,920 - Doktor Pomeroy. - Zobaczmy. 757 01:13:01,920 --> 01:13:03,680 Już na nas czeka. 758 01:13:04,880 --> 01:13:05,720 Jest. 759 01:13:13,720 --> 01:13:14,760 Zacznę tutaj. 760 01:13:26,600 --> 01:13:28,120 - No i? - I? 761 01:13:28,800 --> 01:13:31,520 Niesamowite, pokażmy ją reszcie. 762 01:13:36,440 --> 01:13:37,520 Patrzy na mnie. 763 01:13:37,520 --> 01:13:38,640 Rzeczywiście. 764 01:13:38,640 --> 01:13:40,760 Spędziłaś z nią najwięcej czasu. 765 01:13:42,120 --> 01:13:44,720 - Pamiętasz ten nos? - Tak. 766 01:13:45,680 --> 01:13:46,520 Niesamowite. 767 01:13:47,160 --> 01:13:49,560 Jej mina jest bardzo ciekawa. 768 01:13:49,560 --> 01:13:52,360 Uchwycili w niej sporo emocji. 769 01:13:52,360 --> 01:13:56,000 W tym tkwi całe piękno tego typu rekonstrukcji. 770 01:13:56,000 --> 01:13:59,520 Niektórzy podchodzą do tego krytycznie. 771 01:13:59,520 --> 01:14:02,200 Mówią: „Nie mamy pewności, jak wyglądali”. 772 01:14:02,200 --> 01:14:05,960 Pewne elementy opieramy na założeniach, nie twierdzę, że nie. 773 01:14:05,960 --> 01:14:06,960 Ale... 774 01:14:08,080 --> 01:14:12,240 dzięki temu widzimy w niej człowieka. 775 01:14:17,840 --> 01:14:21,560 Łapie za serce, uderza w sedno człowieczeństwa. 776 01:14:21,560 --> 01:14:24,320 Pokazuje oblicze człowieka neandertalskiego. 777 01:14:24,840 --> 01:14:26,760 To daje do myślenia. 778 01:14:27,840 --> 01:14:31,120 W końcu ona też ma swoją historię. 779 01:14:39,280 --> 01:14:44,000 {\an8}To te starsze osoby, przez swoją wiedzę i doświadczenie... 780 01:14:44,000 --> 01:14:44,920 {\an8}SZANIDAR Z 781 01:14:44,920 --> 01:14:48,240 {\an8}...wiedziały, dokąd warto się udać. 782 01:14:51,880 --> 01:14:54,640 Nosiła tę wiedzę w sobie 783 01:14:55,160 --> 01:14:58,080 i mogła dzielić się nią z bliskimi 784 01:14:58,080 --> 01:15:01,280 za pośrednictwem pieśni lub opowieści, 785 01:15:01,280 --> 01:15:03,840 ze swoimi dziećmi bądź wnukami. 786 01:15:03,840 --> 01:15:06,520 Ta wiedza miała wręcz nieocenioną wartość. 787 01:15:08,280 --> 01:15:12,360 Pod wieloma względami był to początek cywilizacji. 788 01:15:13,160 --> 01:15:18,000 To coś znacznie istotniejszego niż powstanie pierwszego budynku. 789 01:15:23,440 --> 01:15:27,520 Była swego rodzaju chodzącą skarbnicą wiedzy. 790 01:15:27,520 --> 01:15:31,640 Musiała przekazać wszystko następnym pokoleniom. 791 01:15:31,640 --> 01:15:32,760 A jest tutaj, 792 01:15:33,640 --> 01:15:35,600 75 tysięcy lat później. 793 01:15:36,880 --> 01:15:39,680 Nadal możemy się czegoś od niej nauczyć. 794 01:15:55,320 --> 01:15:59,560 Jaskinia Szanidar nauczyła nas wiele o neandertalczykach. 795 01:16:00,240 --> 01:16:02,080 Nadal ma wiele do przekazania. 796 01:16:07,160 --> 01:16:11,800 Skłoniła nas również do przemyśleń na temat istoty człowieczeństwa. 797 01:16:15,960 --> 01:16:19,320 Na temat troski o bliskich. 798 01:16:22,400 --> 01:16:24,400 Naszego podejścia do śmierci. 799 01:16:27,280 --> 01:16:30,280 I tego, co czeka nasz gatunek. 800 01:16:38,720 --> 01:16:41,280 To zaledwie urywek ich życia. 801 01:16:41,280 --> 01:16:43,920 Piękny i bogaty. 802 01:16:43,920 --> 01:16:46,120 Ale wiele jeszcze nie wiemy. 803 01:16:46,120 --> 01:16:49,400 Pozostało jeszcze sporo do odkrycia. 804 01:16:52,240 --> 01:16:56,960 Na czym polega bycie człowiekiem i jaka jest istota człowieczeństwa? 805 01:18:56,040 --> 01:18:59,680 {\an8}Napisy: Marta Makieła