1 00:00:02,000 --> 00:00:07,000 Downloaded from YTS.MX 2 00:00:08,000 --> 00:00:13,000 Official YIFY movies site: YTS.MX 3 00:00:33,920 --> 00:00:37,440 Lang geleden waren de vlakten van Oost-Afrika... 4 00:00:37,440 --> 00:00:40,440 ...de thuisbasis van onze verre voorouders. 5 00:00:47,000 --> 00:00:53,160 Om niet meer te achterhalen redenen besloten sommigen van hen weg te gaan. 6 00:00:54,000 --> 00:00:59,080 Ze trokken naar het noorden, waar ze de neanderthalers werden. 7 00:01:04,840 --> 00:01:06,960 Hun aantallen groeiden mettertijd. 8 00:01:09,600 --> 00:01:15,200 Hun grondgebied strekte zich uit van Rusland tot de Atlantische kust. 9 00:01:21,160 --> 00:01:25,480 {\an8}Kleine stammen zwierven over deze uitgestrekte wildernis. 10 00:01:30,280 --> 00:01:36,040 Tegen alle verwachtingen in wisten ze er meer dan 300.000 jaar te overleven. 11 00:01:36,800 --> 00:01:38,200 Totdat ze plotseling... 12 00:01:39,360 --> 00:01:40,480 ...verdwenen. 13 00:01:45,320 --> 00:01:49,200 {\an8}Slechts op enkele plekken zijn hun resten bewaard gebleven. 14 00:01:50,000 --> 00:01:52,120 Eén van de belangrijkste daarvan... 15 00:01:53,000 --> 00:01:54,960 ...bevindt zich in het Midden-Oosten. 16 00:01:55,480 --> 00:02:01,080 {\an8}Het is een archeologische schatkamer, diep in de bergen van Koerdistan. 17 00:02:02,000 --> 00:02:03,960 {\an8}De Shanidar-grot. 18 00:02:09,440 --> 00:02:12,480 De Shanidar-grot wordt beschouwd... 19 00:02:12,480 --> 00:02:16,680 ...als een van 's werelds meest vereerde grotten... 20 00:02:17,760 --> 00:02:20,840 ...in de tijd van de neanderthalers en de Homo sapiens. 21 00:02:21,640 --> 00:02:27,640 Op een plek waar altijd volop leven is geweest... 22 00:02:27,640 --> 00:02:30,640 ...vinden we mogelijk antwoorden op vragen. 23 00:02:31,640 --> 00:02:34,240 Vragen die nog altijd raadselachtig zijn. 24 00:02:37,320 --> 00:02:39,800 Wie waren de neanderthalers? 25 00:02:41,160 --> 00:02:44,600 Waarom waren ze zo lang zo succesvol? 26 00:02:45,800 --> 00:02:50,240 En waarom zijn ze uiteindelijk verdwenen? 27 00:03:19,680 --> 00:03:22,680 De Shanidar-grot ligt in de uitlopers van het Bradost-gebergte... 28 00:03:22,680 --> 00:03:26,240 ...al voelt het niet juist om ze uitlopers te noemen. 29 00:03:28,520 --> 00:03:32,680 Het voelt er bergachtig aan. Het is behoorlijk grillig en steil. 30 00:03:35,160 --> 00:03:39,640 De Shanidar-grot maakt alleen al met z'n omvang veel indruk. 31 00:03:42,280 --> 00:03:46,480 Je loopt er van onderaf heen en dat is enorm indrukwekkend. 32 00:03:50,240 --> 00:03:51,800 Hij is erg groot. 33 00:03:51,800 --> 00:03:55,400 De mond is erg breed, dus is er veel licht. 34 00:03:57,440 --> 00:04:02,800 Er vliegen gierzwaluwen langs, er cirkelen adelaars in de lucht... 35 00:04:02,800 --> 00:04:06,760 ...en 's nachts huilen er wolven. Het is een waanzinnige plek. 36 00:04:08,800 --> 00:04:13,800 {\an8}En dat ik degene ben die daar opgravingen mag doen... 37 00:04:13,800 --> 00:04:16,200 {\an8}...is buitengewoon bijzonder. 38 00:04:17,760 --> 00:04:21,160 Emma maakt deel uit van een team Britse archeologen... 39 00:04:21,160 --> 00:04:23,480 ...die op uitnodiging van hun Koerdische collega's... 40 00:04:23,480 --> 00:04:25,680 ...verder mogen werken in de grot. 41 00:04:27,640 --> 00:04:32,400 De grot is iconisch in de geschiedenis van de neanderthalerstudies. 42 00:04:33,200 --> 00:04:37,200 Hij heeft ons heel andere ideeën gegeven... 43 00:04:37,200 --> 00:04:42,000 ...over wat de neanderthalers deden, hoe ze waren en waartoe ze in staat waren. 44 00:04:43,960 --> 00:04:46,640 Het nieuwe project heeft als doel... 45 00:04:46,640 --> 00:04:51,760 ...om met alle archeologische wetenschap die tegenwoordig beschikbaar is... 46 00:04:51,760 --> 00:04:55,520 ...een nieuw licht te werpen op het gedrag van de neanderthalers. 47 00:04:57,320 --> 00:05:02,080 De geul is sinds de jaren 60 niet meer uitgegraven. 48 00:05:02,600 --> 00:05:07,560 Inmiddels is de manier waarop we over onze naaste verwanten denken... 49 00:05:07,560 --> 00:05:10,120 ...aanzienlijk veranderd. 50 00:05:11,600 --> 00:05:16,560 We gebruiken de term neanderthaler nog steeds om lompe types te omschrijven. 51 00:05:16,560 --> 00:05:21,680 Het is nog steeds een soort scheldwoord. 'Hij is een echte neanderthaler.' 52 00:05:21,680 --> 00:05:27,160 Archeologisch gezien blijken ze steeds meer op Homo sapiens te lijken. 53 00:05:27,160 --> 00:05:31,400 {\an8}Die heroverweging komt voor een groot deel voort... 54 00:05:31,400 --> 00:05:36,080 {\an8}...uit het werk dat Ralph Solecki hier in de Shanidar-grot heeft verricht. 55 00:05:40,360 --> 00:05:42,840 IRAK 56 00:05:42,840 --> 00:05:46,320 {\an8}Ralph Solecki werd geboren in 1917. 57 00:05:46,320 --> 00:05:48,840 Hij stierf een paar jaar geleden op hoge leeftijd. 58 00:05:49,360 --> 00:05:51,200 Het was echt een taaie. 59 00:05:53,320 --> 00:05:58,240 Hij stond in de Tweede Wereldoorlog op een landmijn en overleefde het zowaar. 60 00:06:00,840 --> 00:06:04,160 Het was duidelijk een bijzondere man. 61 00:06:05,800 --> 00:06:09,080 Ik weet niet precies hoe hij van Shanidar heeft gehoord... 62 00:06:10,120 --> 00:06:17,120 {\an8}...maar hij kwam hiernaartoe en werkte hier vijf seizoenen tussen 1951 en 1960. 63 00:06:23,200 --> 00:06:24,880 Hij liet een geul uitgraven... 64 00:06:24,880 --> 00:06:28,720 ...die van noord naar zuid het merendeel van de grot besloeg. 65 00:06:35,440 --> 00:06:38,160 De plek werd zo bekend... 66 00:06:38,160 --> 00:06:42,960 ...omdat hij tien neanderthalers vond. Mannen, vrouwen en kinderen. 67 00:06:59,040 --> 00:07:00,720 In die tijd... 68 00:07:01,760 --> 00:07:03,760 ...waren we jong. 69 00:07:07,320 --> 00:07:09,640 Ik was ongeveer... 70 00:07:11,080 --> 00:07:12,880 ...zeventien, achttien jaar oud. 71 00:07:16,800 --> 00:07:18,800 De professor legde ons alles uit. 72 00:07:21,400 --> 00:07:24,320 Er kwamen veel grote stenen uit de grot. 73 00:07:25,040 --> 00:07:26,600 Ze gebruikten explosieven. 74 00:07:35,360 --> 00:07:39,560 Zij vonden de neanderthalerskeletten. Het was groot nieuws. 75 00:07:42,920 --> 00:07:46,760 Hun ribben en botten waren dik. 76 00:07:47,440 --> 00:07:49,760 Hun hoofden waren erg groot. 77 00:07:53,160 --> 00:07:54,600 Hun handen... 78 00:07:55,600 --> 00:07:57,760 Alles aan hen was opvallend. 79 00:07:59,200 --> 00:08:03,000 Dit was Solecki's eerste grote ontdekking. 80 00:08:03,720 --> 00:08:06,320 Hij noemde hem Shanidar 1. 81 00:08:07,240 --> 00:08:11,320 Een skelet van een soort die heel anders was dan de onze. 82 00:08:15,880 --> 00:08:19,000 Hun gelaatstrekken zijn robuuster. 83 00:08:19,000 --> 00:08:23,680 Grote wenkbrauwbogen en een heel andere, rondere schedel. 84 00:08:23,680 --> 00:08:25,240 Ze zijn gedrongen. 85 00:08:26,400 --> 00:08:30,280 We nemen aan dat ze een taal hadden. 86 00:08:32,240 --> 00:08:35,760 Hoe meer we over ze weten, hoe duidelijker het wordt... 87 00:08:35,760 --> 00:08:40,000 ...dat ze veel complexer waren dan we 50 jaar geleden dachten. 88 00:08:44,680 --> 00:08:47,360 We noemen het de levensboom. 89 00:08:48,240 --> 00:08:49,960 Elk mens en elk dier... 90 00:08:50,920 --> 00:08:54,080 ...is een tak aan die levensboom. 91 00:08:54,720 --> 00:08:58,880 {\an8}ARCHEOLOOG, HOOFD OUDHEIDSZAKEN DIENST OUDHEID EN ERFGOED VAN SORAN 92 00:08:58,880 --> 00:09:03,800 Wij zijn een van de takken, de neanderthalers een andere. 93 00:09:06,080 --> 00:09:08,640 Ergens onderweg zijn we uit elkaar gegaan. 94 00:09:10,560 --> 00:09:12,880 Het voelt echt alsof ik hier... 95 00:09:13,440 --> 00:09:17,960 ...boven op de resten van m'n neef zit. 96 00:09:24,800 --> 00:09:29,160 We zitten nu ongeveer 4,5 meter onder het oppervlak van de grot. 97 00:09:29,840 --> 00:09:32,600 Dit is ongeveer 45.000 jaar geleden. 98 00:09:33,280 --> 00:09:38,680 Dit is het niveau van de begrafenis of bijzetting van Shanidar 1. 99 00:09:46,800 --> 00:09:50,000 {\an8}45.000 JAAR GELEDEN GESTORVEN 100 00:09:50,920 --> 00:09:54,160 Hij had een verwonding aan de rechterkant van z'n hoofd. 101 00:09:58,800 --> 00:10:03,240 Hij had er ook een aan z'n linkeroog, waardoor hij daar mogelijk blind was. 102 00:10:03,240 --> 00:10:06,320 Dit kan verband houden met z'n andere verwondingen. 103 00:10:18,760 --> 00:10:21,520 Hij was ook verlamd aan z'n rechterarm. 104 00:10:24,600 --> 00:10:29,480 Z'n rechterarm was niet alleen op meerdere plekken gebroken geweest... 105 00:10:29,480 --> 00:10:34,560 ...ook leek het onderste gedeelte te zijn verwijderd, al dan niet met opzet. 106 00:10:34,560 --> 00:10:38,120 Vanaf vlak boven de elleboog had hij dus geen arm meer. 107 00:10:40,720 --> 00:10:45,040 Er was nog ander letsel. Hij had ernstige artritis in z'n knie. 108 00:10:49,920 --> 00:10:52,240 Hij had botbreuken in z'n voet. 109 00:10:54,800 --> 00:11:00,880 Hij was dus mogelijk niet in staat geweest om op de gebruikelijke manier te jagen... 110 00:11:00,880 --> 00:11:03,560 ...maar hij was toch relatief oud geworden. 111 00:11:12,400 --> 00:11:15,760 De nieuwe vondst had ingrijpende gevolgen. 112 00:11:20,600 --> 00:11:24,000 De ontdekking van Shanidar 1 zorgde voor een enorme verschuiving. 113 00:11:24,000 --> 00:11:30,200 Hij leek aan te tonen dat er zorgzaamheid en compassie bestond onder neanderthalers. 114 00:11:32,440 --> 00:11:39,320 Hier lag bewijs dat een zwaargewonde was onderhouden door z'n stam. 115 00:11:47,000 --> 00:11:53,600 En al snel vond Solecki een ander lichaam met een al even opmerkelijk verhaal. 116 00:11:59,960 --> 00:12:04,360 {\an8}45.000 JAAR GELEDEN GESTORVEN 117 00:12:06,080 --> 00:12:09,480 Shanidar 3 was ook een volwassen man. 118 00:12:10,400 --> 00:12:12,600 Ook hij vertoonde letsel... 119 00:12:12,600 --> 00:12:16,800 ...waaronder iets wat leek op een zware verwonding aan de ribben. 120 00:12:17,920 --> 00:12:22,080 Daaruit bleek hoe gewelddadig het leven in het neolithicum kon zijn. 121 00:12:35,480 --> 00:12:40,400 Opmerkelijk genoeg zijn er in de grot nog andere relikwieën gevonden... 122 00:12:40,400 --> 00:12:43,680 ...die kunnen wijzen op het lot van Shanidar 3. 123 00:12:44,840 --> 00:12:48,120 {\an8}Dit zijn artefacten uit de Shanidar-grot. 124 00:12:49,080 --> 00:12:53,280 Dit grote stuk noemen we een kernstuk. Een kernstuk is een kei. 125 00:12:53,280 --> 00:12:56,720 Keien zijn ronde stenen die uit een rivier kunnen komen. 126 00:12:56,720 --> 00:13:00,080 De neanderthaler gebruikte dit om hier stukken van af te slaan. 127 00:13:00,080 --> 00:13:02,680 Hij wilde hier een werktuig van maken... 128 00:13:02,680 --> 00:13:06,840 ...of van de losgeslagen stukken, de zogeheten vlokken. 129 00:13:06,840 --> 00:13:10,480 Deze vind je in de Zab-rivier, zo'n drie kilometer die kant op. 130 00:13:20,680 --> 00:13:24,000 Ik wil iets gaan maken dat op een speerpunt lijkt. 131 00:13:24,960 --> 00:13:26,640 Wat ik hier doe... 132 00:13:27,880 --> 00:13:29,320 ...is de randen afgaan... 133 00:13:30,800 --> 00:13:33,040 ...en er kleine stukjes af slaan. 134 00:13:33,040 --> 00:13:35,800 Door dat te doen, maak ik hem scherper. 135 00:13:39,880 --> 00:13:44,960 Er is nog niet veel af, maar je ziet nu al dat hij behoorlijk scherp is. 136 00:13:46,440 --> 00:13:51,400 Deze speerpunt heeft me slechts vijf of zes minuten gekost. 137 00:13:52,440 --> 00:13:57,040 Dit is een dodelijk wapen in de handen van iemand die weet wat hij doet... 138 00:13:57,040 --> 00:13:58,440 ...en wat hij vasthoudt. 139 00:14:21,920 --> 00:14:24,880 Wat Shanidar 3 onder meer zo interessant maakt... 140 00:14:24,880 --> 00:14:27,080 ...is de steekwond die hij heeft. 141 00:14:30,760 --> 00:14:36,080 Die wijst erop dat de stenen punt van een speer of een ander wapen... 142 00:14:36,080 --> 00:14:38,560 ...vrij diep in de ribbenkast is gegaan. 143 00:14:38,560 --> 00:14:42,280 Hij kan de long hebben doorboord, met een klaplong tot gevolg. 144 00:15:14,400 --> 00:15:17,440 De wond aan de ribben wijst op een projectiel. 145 00:15:21,520 --> 00:15:24,160 Denk aan een speer die werd geworpen. 146 00:15:33,760 --> 00:15:35,600 Misschien was het een jachtongeval. 147 00:15:37,040 --> 00:15:39,680 Of het was geweld tussen mensen. 148 00:15:44,280 --> 00:15:49,240 We weten sowieso dat hij deze wond had en daarna nog een tijdje is blijven leven. 149 00:15:50,480 --> 00:15:56,000 Dat kan erop wijzen dat hij zorg kreeg om van z'n verwonding te herstellen. 150 00:16:03,360 --> 00:16:08,920 Hoewel ze allebei zwaargewond waren, lijken Shanidar 3 en Shanidar 1... 151 00:16:08,920 --> 00:16:11,840 ...te zijn verzorgd door de mensen om hen heen. 152 00:16:17,040 --> 00:16:21,040 Dit was een volstrekt nieuwe kijk op het leven van de neanderthalers. 153 00:16:22,880 --> 00:16:27,800 En elders was nog meer bewijs van hun gedrag gevonden in een grot... 154 00:16:27,800 --> 00:16:30,640 ...ver ten noordwesten van Shanidar. 155 00:16:31,360 --> 00:16:37,680 ZAGREB, KROATIË 156 00:16:42,160 --> 00:16:45,400 Elk nieuw bewijs dat je vindt over neanderthalers... 157 00:16:46,560 --> 00:16:49,920 ...toont aan hoe menselijk ze eigenlijk zijn. 158 00:16:56,200 --> 00:16:59,360 Maar hun gedrag was anders dan het onze. 159 00:17:02,480 --> 00:17:05,760 Hun wereld was totaal anders dan die van ons. 160 00:17:21,880 --> 00:17:24,760 Dit is een deel van de Krapina-collectie. 161 00:17:27,520 --> 00:17:31,360 Ze zijn ongeveer 130.000 jaar oud. 162 00:17:31,360 --> 00:17:36,040 Het is de grootste verzameling neanderthalers van één enkele plek. 163 00:17:40,400 --> 00:17:46,360 We schatten dat het mogelijk gaat om zo'n 80 individuele neanderthalers. 164 00:17:47,840 --> 00:17:50,160 Er zijn geen complete lichamen. 165 00:17:50,160 --> 00:17:54,880 Je hebt slechts fragmenten van elk van die individuen. 166 00:17:54,880 --> 00:17:56,760 Dat is heel opmerkelijk. 167 00:17:57,560 --> 00:18:02,120 {\an8}CURATOR KRAPINO-COLLECTIE NATUURHISTORISCH MUSEUM KROATIË 168 00:18:06,640 --> 00:18:12,040 Bij de Krapina-botten zie je zowel op de schedel als op de andere botten... 169 00:18:12,040 --> 00:18:16,440 ...veel snijsporen die door mensen zijn gemaakt. 170 00:18:23,560 --> 00:18:25,800 Dit is een scheenbeen. 171 00:18:25,800 --> 00:18:30,920 Het is heel goed mogelijk dat dit met opzet is verbrijzeld. 172 00:18:32,880 --> 00:18:38,000 Je ziet hier ook snijsporen en wat andere sporen. 173 00:18:39,240 --> 00:18:43,920 Een van de redenen om een lang bot te breken... 174 00:18:43,920 --> 00:18:48,480 ...is om bij het beenmerg binnenin te komen. 175 00:18:52,120 --> 00:18:53,760 Dit is een kuitbeen. 176 00:18:53,760 --> 00:19:00,080 Dit heeft ook interessante sporen op het oppervlak van het bot. 177 00:19:01,240 --> 00:19:04,600 Ze zijn waarschijnlijk ontstaan toen iemand bezig was... 178 00:19:04,600 --> 00:19:10,040 ...het laatste vlees of spierweefsel van het bot af te schrapen. 179 00:19:10,040 --> 00:19:16,160 Het is vergelijkbaar met wat je doet als je een kippenpoot zit te eten. 180 00:19:28,040 --> 00:19:33,040 Als je hoort dat ze elkaar opaten, ben je meteen verbijsterd. 181 00:19:38,160 --> 00:19:42,360 Maar je vraagt je ook af wat voor kannibalisme het was. 182 00:19:43,560 --> 00:19:45,080 Wat betekende het voor hen? 183 00:20:03,160 --> 00:20:06,880 Moet je kijken. Het snijdt als een echt keukenmes. 184 00:20:08,800 --> 00:20:11,120 Bijna moeiteloos. - Ja, heel makkelijk. 185 00:20:11,840 --> 00:20:16,080 {\an8}ONDERZOEKER VAN DE ACADEMIE VOOR WETENSCHAP EN KUNST IN KROATIË 186 00:20:16,080 --> 00:20:22,120 We bootsen de gebruiksvoorwerpen en manieren van werken na... 187 00:20:22,120 --> 00:20:25,600 ...om ons in die mensen te verplaatsen. 188 00:20:25,600 --> 00:20:29,920 Zo zien we de cognitieve processen die erachter zitten. 189 00:20:30,800 --> 00:20:36,920 Het verschil is dat wij alleen maar bij de gewrichten snijsporen krijgen. 190 00:20:36,920 --> 00:20:43,960 Het vreemde aan de botten van Krapina is dat ze daar over de gehele lengte zitten. 191 00:20:43,960 --> 00:20:48,080 Alsof iemand er onafgebroken aan heeft zitten schrapen. 192 00:20:49,320 --> 00:20:54,240 Ik kan me echt niet voorstellen dat ik dit doe met een bekende van me. 193 00:21:00,360 --> 00:21:04,520 Dit is de beroemde schedel van Krapina 3. 194 00:21:05,560 --> 00:21:11,440 Het is de meest complete schedel... 195 00:21:11,440 --> 00:21:16,160 ...van de hele collectie, en het is de enige met een gezicht. 196 00:21:21,200 --> 00:21:24,040 We denken dat dit een vrouw was. 197 00:21:24,040 --> 00:21:27,240 Een jonge neanderthaler van in de twintig. 198 00:21:28,960 --> 00:21:31,680 Het interessante is dat er op het voorhoofd... 199 00:21:31,680 --> 00:21:36,640 ...ongeveer 40 snijsporen zitten. 200 00:21:40,360 --> 00:21:45,360 Het getuigt van vastberadenheid om 40 snijsporen te maken... 201 00:21:45,360 --> 00:21:47,800 ...zo langzaam en dicht bij elkaar. 202 00:21:48,960 --> 00:21:54,920 Als ze al van deze botten aten, denk ik niet dat het van de honger was. 203 00:21:57,640 --> 00:22:00,600 Het is heel complex gedrag. 204 00:22:09,840 --> 00:22:14,560 Misschien wilden ze door het eten van het vlees van een bekende... 205 00:22:15,440 --> 00:22:20,200 ...een bepaalde kracht verkrijgen, iets wat ze bewonderden... 206 00:22:20,200 --> 00:22:23,800 ...in die persoon waarmee ze hun leven hadden gedeeld. 207 00:22:26,720 --> 00:22:29,400 Uit etnografische voorbeelden blijkt... 208 00:22:29,920 --> 00:22:33,640 ...dat mensen tot vrij recent hun dierbaren opaten. 209 00:22:33,640 --> 00:22:38,640 Door het consumeren van hun vlees probeerden ze iets in zich op te nemen... 210 00:22:38,640 --> 00:22:43,680 ...om door te geven aan andere generaties, als een soort nalatenschap. 211 00:22:47,560 --> 00:22:53,840 Ik weet niet zeker of dit de drijfveer voor dit gedrag bij neanderthalers was... 212 00:22:53,840 --> 00:22:55,520 ...maar het is een mogelijkheid. 213 00:23:01,760 --> 00:23:07,560 Hoe neanderthalers met hun doden omgingen, laat zien hoe complex hun denkwereld was. 214 00:23:13,080 --> 00:23:19,000 En nergens wordt dit meer duidelijk dan bij Ralph Solecki's beroemdste vondst: 215 00:23:19,960 --> 00:23:25,800 Shanidar 4, die bekend kwam te staan als 'het bloemengraf'. 216 00:23:30,160 --> 00:23:31,960 In deze grot... 217 00:23:33,480 --> 00:23:39,680 ...hebben we negen neanderthalers gevonden, waarvan er twee de belangrijkste zijn. 218 00:23:39,680 --> 00:23:44,120 {\an8}Nummer 1 is daar gevonden, op ongeveer vijf meter diepte. 219 00:23:44,120 --> 00:23:49,760 {\an8}En Shanidar 4 is hier gevonden, op een diepte van ongeveer zeven meter. 220 00:23:50,840 --> 00:23:57,200 {\an8}Ralph Solecki was een groot archeoloog en een geweldige verhalenverteller. 221 00:23:57,200 --> 00:24:03,840 Dit wijst mogelijk op de eerste tekenen van spirituele evolutie... 222 00:24:04,360 --> 00:24:07,280 ...en misschien wel de eerste opwelling van religie. 223 00:24:13,800 --> 00:24:17,800 {\an8}'HET BLOEMENGRAF' 224 00:24:17,800 --> 00:24:22,720 {\an8}Het bloemengraf was een baanbrekende vondst... 225 00:24:22,720 --> 00:24:25,800 {\an8}...want deze neanderthaler was vrijwel compleet. 226 00:24:25,800 --> 00:24:28,360 {\an8}Dat was ongelooflijk zeldzaam. 227 00:24:30,280 --> 00:24:36,800 En hij werd getest op stuifmeel, wat voor die tijd behoorlijk radicaal was. 228 00:24:36,800 --> 00:24:41,000 We hebben stuifmeel in de grond gevonden. 229 00:24:41,000 --> 00:24:42,560 Zoiets als dit. 230 00:24:43,200 --> 00:24:47,400 Dit stuifmeel wijst op acht soorten bloemen... 231 00:24:47,400 --> 00:24:50,560 ...die vermoedelijk samen met het individu zijn begraven. 232 00:24:54,240 --> 00:24:57,560 Hij zegt nog net niet dat er een uitvaart is geweest... 233 00:24:57,560 --> 00:25:00,840 ...maar z'n woorden leiden je daar wel naartoe. 234 00:25:02,760 --> 00:25:06,920 {\an8}'Iemand in de laatste ijstijd had de bergen beklommen... 235 00:25:06,920 --> 00:25:09,840 {\an8}...met de droevige taak om bloemen te verzamelen.' 236 00:25:14,400 --> 00:25:19,480 Van neanderthalers werd altijd gedacht dat ze een lelijk leven leidden. 237 00:25:19,480 --> 00:25:21,400 Het waren lelijke mensen... 238 00:25:21,400 --> 00:25:24,840 ...zonder verfijnde gevoelens of hogere denkprocessen. 239 00:25:29,160 --> 00:25:32,680 Maar dit waren gevoelige, zorgzame mensen. 240 00:25:36,920 --> 00:25:38,880 Het haalde alle voorpagina's... 241 00:25:40,160 --> 00:25:45,800 ...want dit waren huilende neanderthalers die planten plukten in de heuvels... 242 00:25:45,800 --> 00:25:47,640 ...om hun doden te eren. 243 00:25:58,920 --> 00:26:01,080 'Dit waren de eerste Bloemenmensen... 244 00:26:01,960 --> 00:26:05,880 ...een archeologische ontdekking die zijn weerga niet kent.' 245 00:26:44,600 --> 00:26:48,280 In de jaren na de ontdekking van Shanidar 4... 246 00:26:49,400 --> 00:26:53,040 ...is de bloemengraftheorie onder vuur komen te liggen. 247 00:27:01,120 --> 00:27:03,240 Iemand die woestijnmuizen bestudeerde... 248 00:27:03,240 --> 00:27:07,440 ...gravende diertjes die lijken op een hamster met een staart... 249 00:27:08,120 --> 00:27:12,720 ...ontdekte dat ze bloemen meenamen naar hun holen om op te eten. 250 00:27:16,120 --> 00:27:18,840 Dat was een domper in meerdere opzichten... 251 00:27:18,840 --> 00:27:23,840 ...vooral omdat Solecki ook holen van dieren had gezien. 252 00:27:27,800 --> 00:27:30,560 Maar het team heeft nieuw bewijs dat suggereert... 253 00:27:30,560 --> 00:27:33,720 ...dat Solecki toch gedeeltelijk gelijk had. 254 00:27:35,040 --> 00:27:39,120 In dit landschap heb je dieren als hyena's, wolven en luipaarden... 255 00:27:39,120 --> 00:27:40,840 ...zelfs vandaag de dag nog. 256 00:27:40,840 --> 00:27:46,040 Als een lichaam gewoon was achtergelaten, was het ongetwijfeld door iets opgegeten. 257 00:28:00,280 --> 00:28:05,280 Het betreft hier hele individuen met wie dat niet gebeurd is. 258 00:28:07,880 --> 00:28:11,160 Op de een of andere manier werden deze lichamen beschermd. 259 00:28:16,640 --> 00:28:22,840 Ik vermoed zelf dat ze takken hebben gebruikt... 260 00:28:24,240 --> 00:28:29,520 ...om een onaangename barrière voor wilde dieren mee te maken. 261 00:28:32,320 --> 00:28:35,960 En dat stukjes en stuifmeel van die vegetatie... 262 00:28:35,960 --> 00:28:40,840 ...in de ribbenkast van het lijk vielen terwijl het een skelet werd. 263 00:28:44,360 --> 00:28:49,040 Het verhaal van Solecki is een prachtig verhaal. 264 00:28:51,960 --> 00:28:58,080 Er is inmiddels genoeg kennis vergaard om te weten dat het verhaal niet klopt. 265 00:28:59,240 --> 00:29:00,680 In de verste verte niet. 266 00:29:08,600 --> 00:29:15,120 Maar het idee dat neanderthalers voor hun doden zorgden... 267 00:29:15,120 --> 00:29:17,560 ...en ze mogelijk beschermden... 268 00:29:21,520 --> 00:29:28,400 ...wijkt in bepaalde opzichten niet heel veel af van wat hij zei. 269 00:29:33,520 --> 00:29:38,680 Ralph Solecki deed z'n ontdekking van het bloemengraf in 1960. 270 00:29:40,560 --> 00:29:42,920 Hij wilde het jaar daarop terugkeren... 271 00:29:43,640 --> 00:29:47,360 ...maar hij zou nooit meer een opgraving doen in Shanidar. 272 00:29:56,080 --> 00:29:58,960 De Koerden zijn de meesters van de bergen. 273 00:29:58,960 --> 00:30:01,520 De Iraakse tanks kunnen hen daar niet bereiken. 274 00:30:03,520 --> 00:30:04,360 {\an8}DE GOLFOORLOG 275 00:30:04,360 --> 00:30:07,680 {\an8}Dit is niet de VS tegen Irak. 276 00:30:08,360 --> 00:30:09,800 {\an8}Boem. Die was raak. 277 00:30:09,800 --> 00:30:11,960 {\an8}Het is Irak tegen de wereld. 278 00:30:17,120 --> 00:30:18,720 {\an8}DE IRAK-OORLOG 279 00:30:19,520 --> 00:30:22,320 Zo ziet een machtswisseling eruit. 280 00:30:25,240 --> 00:30:26,760 Saddam is weg. 281 00:30:27,600 --> 00:30:28,720 {\an8}DE OORLOG TEGEN IS 282 00:30:28,720 --> 00:30:30,680 {\an8}Na te zijn bestookt met moderne wapens... 283 00:30:30,680 --> 00:30:34,640 ...is het wrede kalifaat nu omsingeld door deze troepen. 284 00:30:40,160 --> 00:30:46,000 Toen de rust begin jaren 2010 veelal was teruggekeerd in de regio... 285 00:30:46,000 --> 00:30:49,400 Islamitische Staat nadert z'n einde. 286 00:30:49,400 --> 00:30:53,480 ...vroeg de Koerdische regionale overheid professor Graeme Barker... 287 00:30:53,480 --> 00:30:56,920 ...te beginnen met nieuwe opgravingen in de Shanidar-grot. 288 00:30:59,040 --> 00:31:01,760 We verwachtten geen resten te vinden. 289 00:31:01,760 --> 00:31:07,360 Dat was ook niet het doel van het project. We wilden Solecki's werk verfijnen. 290 00:31:09,800 --> 00:31:15,840 Het was dus een grote verrassing toen het team in 2018 stuitte... 291 00:31:15,840 --> 00:31:22,000 ...op het eerste neanderthalerskelet dat in ruim een kwart eeuw was gevonden. 292 00:31:24,920 --> 00:31:27,760 Als eerste zagen we een deel van de schedel. 293 00:31:27,760 --> 00:31:32,000 Dat was heel enerverend. Het was een deel van de oogkas. 294 00:31:34,800 --> 00:31:39,240 Die had duidelijk de kenmerken van de neanderthaler... 295 00:31:39,240 --> 00:31:42,200 ...zoals de veel zwaardere wenkbrauwboog. 296 00:31:45,800 --> 00:31:48,640 Direct daaronder lag de linkerarm. 297 00:31:49,960 --> 00:31:56,200 Die lag gebogen onder het lichaam en weggestopt onder het hoofd. 298 00:31:59,120 --> 00:32:04,440 Volgens moderne datering was hij ouder dan de meeste van Solecki's vondsten. 299 00:32:07,040 --> 00:32:10,000 {\an8}75.000 JAAR GELEDEN GESTORVEN 300 00:32:10,000 --> 00:32:16,040 {\an8}Het is moeilijk om je een periode van 75.000 jaar voor te stellen. 301 00:32:17,120 --> 00:32:20,880 Onze geschreven geschiedenis lijkt al een lange periode... 302 00:32:20,880 --> 00:32:24,640 ...maar in de geschiedenis van onze soort stelt ze weinig voor. 303 00:32:34,040 --> 00:32:38,120 Bedenk je eens wat er in die tijd allemaal is gebeurd in de wereld. 304 00:32:38,120 --> 00:32:43,080 De neanderthalers verdwenen en de moderne mens koloniseerde de wereld. 305 00:32:44,560 --> 00:32:48,400 Landbouw, steden, stedenbouw. Europees kolonialisme. 306 00:32:49,800 --> 00:32:50,680 {\an8}OBLIGATIES 307 00:32:50,680 --> 00:32:53,200 De gruwelen van de 20e eeuw. 308 00:33:12,680 --> 00:33:14,520 Tijdens al deze gebeurtenissen... 309 00:33:16,680 --> 00:33:18,000 ...lag hij daar maar... 310 00:33:23,240 --> 00:33:26,120 ...of zij, zo plat als een pannenkoek... 311 00:33:30,560 --> 00:33:32,480 ...onder een grote rotsmassa. 312 00:33:34,520 --> 00:33:38,240 En dan komen wij langs en vinden we hem zowaar. 313 00:33:50,720 --> 00:33:54,400 De vondst van een generatie, volstrekt uit het niets. 314 00:34:00,640 --> 00:34:03,360 De schedel zelf was zwaar verbrijzeld. 315 00:34:03,360 --> 00:34:08,200 Hij was helemaal platgedrukt en twee tot drie centimeter dik. 316 00:34:12,880 --> 00:34:14,320 Heel erg gefragmenteerd. 317 00:34:15,920 --> 00:34:17,160 En heel kwetsbaar. 318 00:34:21,400 --> 00:34:27,080 Zelfs een penseelstreek kan iets afbreken en bijna laten verdwijnen. 319 00:34:27,080 --> 00:34:29,520 Je moet uiterst voorzichtig zijn. 320 00:34:29,520 --> 00:34:30,960 Wat is dat voor stuk? 321 00:34:30,960 --> 00:34:33,280 Dit is de voorkant van de onderkaak. 322 00:34:34,040 --> 00:34:37,920 En het merendeel van de ondertanden, maar niet allemaal. 323 00:34:37,920 --> 00:34:41,200 We haalden het in stukjes weg, met sediment en al... 324 00:34:41,200 --> 00:34:42,760 ...om het intact te houden. 325 00:34:45,200 --> 00:34:48,240 Het gaat heel nauwkeurig, en dat is niet voor niets. 326 00:34:48,240 --> 00:34:49,760 Je hebt maar één poging. 327 00:34:50,400 --> 00:34:53,240 Archeologie is van nature destructief. 328 00:34:53,880 --> 00:34:55,560 Als je iets hebt opgegraven... 329 00:34:56,200 --> 00:34:57,640 ...kun je het niet overdoen. 330 00:35:02,920 --> 00:35:06,480 Die pakjes gingen allemaal mee naar het Verenigd Koninkrijk. 331 00:35:07,240 --> 00:35:09,320 Daar kunnen we alles in elkaar zetten. 332 00:35:19,560 --> 00:35:24,400 UNIVERSITEIT VAN CAMBRIDGE VERENIGD KONINKRIJK 333 00:35:26,680 --> 00:35:29,240 We zijn een klein, maar geweldig team. 334 00:35:29,760 --> 00:35:31,520 We komen van over de hele wereld. 335 00:35:35,120 --> 00:35:37,520 Na het schoonmaken en verstevigen van de botten... 336 00:35:37,520 --> 00:35:43,800 ...kon ik de stukken voor de restauratie als een puzzel in elkaar gaan zetten. 337 00:35:43,800 --> 00:35:48,480 {\an8}CONSERVATOR SHANIDAR-GROTPROJECT 338 00:35:48,480 --> 00:35:51,760 Bij het eerste fragment is het nog eenvoudig. 339 00:35:54,040 --> 00:35:56,240 Daarna wordt het ingewikkelder. 340 00:36:01,200 --> 00:36:02,720 Je moet geduld hebben. 341 00:36:05,680 --> 00:36:09,760 Je hebt namelijk een uniek exemplaar in handen. 342 00:36:12,160 --> 00:36:14,400 Het is een grote verantwoordelijkheid. 343 00:36:16,160 --> 00:36:18,200 Als de schedel in elkaar gezet kan worden... 344 00:36:18,960 --> 00:36:22,960 ...wil het team het gezicht van Shanidar Z gaan reconstrueren. 345 00:36:25,480 --> 00:36:29,440 Een ander deel van de schedel bevat nog meer aanwijzingen. 346 00:36:31,720 --> 00:36:34,040 Vandaag heb ik het tandsteen verzameld... 347 00:36:34,040 --> 00:36:37,640 ...dat zich had gevormd op de tanden van het individu. 348 00:36:45,840 --> 00:36:50,080 {\an8}Tandsteen is een aanslag op je tanden. 349 00:36:50,080 --> 00:36:52,960 {\an8}Het is wat je tandarts eens per jaar verwijdert. 350 00:36:55,360 --> 00:36:57,760 Het vormt zich van nature in je mond. 351 00:36:57,760 --> 00:37:02,000 En terwijl het zich vormt, vangt het alles op wat in je mond komt. 352 00:37:03,240 --> 00:37:06,880 We kunnen dus veel informatie uit dit materiaal halen. 353 00:37:31,560 --> 00:37:34,560 Er bestaat een hardnekkig beeld... 354 00:37:34,560 --> 00:37:38,880 ...van neanderthalers als zeer bedreven jagers... 355 00:37:38,880 --> 00:37:41,840 ...die enkel en alleen vlees aten. 356 00:37:48,360 --> 00:37:54,200 Pas in de laatste 10 tot 20 jaar zijn we tot de ontdekking gekomen... 357 00:37:54,200 --> 00:37:57,960 ...dat neanderthalers ook planten aten. 358 00:38:10,400 --> 00:38:13,320 Je moet weten hoe je iets dat rauw en giftig is... 359 00:38:13,320 --> 00:38:16,640 ...kunt omzetten in iets dat voedzaam en eetbaar is. 360 00:38:17,600 --> 00:38:20,520 Je bent je hele leven bezig die kennis op te doen. 361 00:38:24,520 --> 00:38:30,800 Als we moderne verzamelaars als voorbeeld nemen... 362 00:38:30,800 --> 00:38:34,840 ...dan werd de kennis waarschijnlijk door de vrouwen vergaard. 363 00:38:42,440 --> 00:38:47,200 Door te herleiden welke planten de neanderthalers aten... 364 00:38:51,720 --> 00:38:57,360 ...leren we misschien meer over de rol van vrouwen in hun samenleving. 365 00:39:03,560 --> 00:39:06,600 We zullen nooit alles weten. We zullen nooit hun naam weten... 366 00:39:07,120 --> 00:39:08,600 ...noch hun hoop en dromen. 367 00:39:11,880 --> 00:39:15,080 Maar het is fascinerend om mee te doen aan een project... 368 00:39:15,080 --> 00:39:20,000 ...waarbij je een piepklein stukje van hun leven weer zichtbaar maakt. 369 00:39:28,480 --> 00:39:31,120 Je vraagt je wel af: Wie is deze persoon? 370 00:39:31,120 --> 00:39:34,040 Wat was dit voor iemand, wat is zijn of haar verhaal... 371 00:39:34,040 --> 00:39:35,960 ...en hoe is hij of zij hier beland? 372 00:39:40,080 --> 00:39:42,200 Ik vind het erg moeilijk... 373 00:39:42,200 --> 00:39:46,960 ...om op basis van een schedel het uiterlijk van iemand te bepalen. 374 00:39:49,240 --> 00:39:53,480 Daar komt het vakmanschap van mensen als de broers Kennis om de hoek kijken. 375 00:39:56,640 --> 00:39:59,520 ARNHEM, NEDERLAND 376 00:40:04,800 --> 00:40:08,040 Dit is de schedel van de data die Emma ons heeft gestuurd. 377 00:40:08,040 --> 00:40:11,000 Het is een mooie, bijna complete schedel. 378 00:40:11,000 --> 00:40:14,080 Hij is geprint, zodat we hem kunnen zien. 379 00:40:14,080 --> 00:40:15,560 {\an8}Wie de broers Kennis zijn? 380 00:40:15,560 --> 00:40:16,760 {\an8}PALEO-ARTIEST 381 00:40:16,760 --> 00:40:20,960 {\an8}Wij zijn een tweeling met een fascinatie voor de menselijke evolutie. 382 00:40:20,960 --> 00:40:22,520 Moet je die neus zien. 383 00:40:22,520 --> 00:40:28,480 Het is een neanderthalachtige neus, maar de onderkant is erg smal. 384 00:40:28,480 --> 00:40:31,080 Wij reconstrueren uitgestorven mensen. 385 00:40:31,080 --> 00:40:32,960 We willen mensen laten zien... 386 00:40:32,960 --> 00:40:37,400 ...hoe onze vroege voorouders er in het echt uit zouden zien. 387 00:40:37,400 --> 00:40:40,360 Grote ogen, lang gezicht, kleine neus. 388 00:40:40,360 --> 00:40:46,160 Het lijkt wel een bril, die enorme wenkbrauwbrug. 389 00:40:46,160 --> 00:40:49,160 Kijken hoe het eruitziet met de onderkaak eronder. 390 00:40:50,160 --> 00:40:53,640 We waren slecht op school. We lazen niet veel. 391 00:40:53,640 --> 00:40:57,360 In de bibliotheek zagen we mooie plaatjes van neanderthalers. 392 00:40:59,240 --> 00:41:03,040 Kijk die afgesleten tanden. Mamma mia. - Echt enorm afgesleten. 393 00:41:03,040 --> 00:41:07,520 Neanderthalers gebruikten hun tanden als een bankschroef, een werktuig. 394 00:41:07,520 --> 00:41:09,040 Dat fascineert ons. 395 00:41:09,040 --> 00:41:13,560 Hoe een apengezicht is veranderd in een menselijk gezicht. 396 00:41:21,120 --> 00:41:26,080 Het fascinerende aan neanderthalers is dat ze enorme neuzen hadden. 397 00:41:27,200 --> 00:41:28,760 Een groot, bol gezicht. 398 00:41:29,320 --> 00:41:34,000 Nergens anders in de menselijke evolutie zie je zulke grote, vreemde gezichten. 399 00:41:34,880 --> 00:41:36,560 Dat is fantastisch om te zien. 400 00:41:45,920 --> 00:41:50,120 We krijgen voornamelijk schedels. En die zijn meestal vervormd. 401 00:41:51,560 --> 00:41:53,400 We corrigeren de schedels. 402 00:41:53,400 --> 00:41:57,160 We maken ze compleet met forensische methoden. 403 00:42:03,960 --> 00:42:07,920 Als de schedel klaar is, brengen we het weefsel aan. 404 00:42:09,120 --> 00:42:11,080 De spieren en het vlees. 405 00:42:14,000 --> 00:42:16,840 We vullen het op met een soort huidlaag. 406 00:42:20,080 --> 00:42:22,160 {\an8}Ik wil ze menselijk maken. 407 00:42:22,160 --> 00:42:25,640 {\an8}Niet te bruut, maar menselijk. En niet te clichématig. 408 00:42:42,840 --> 00:42:44,040 Ja, kom maar. 409 00:42:46,800 --> 00:42:52,000 Ik hoop dat veel mensen dit gezicht zien en stilstaan bij hoe vreemd het is. 410 00:42:53,520 --> 00:42:56,240 Ze hadden zulke eigenaardige trekken. 411 00:42:57,640 --> 00:43:01,120 Dat is opvallend, want hun hersenen waren even groot als de onze. 412 00:43:01,120 --> 00:43:04,360 Ze zijn net zo menselijk als wij, maar toch zijn er verschillen. 413 00:43:04,360 --> 00:43:06,920 Dat is fascinerend. Waarom zijn ze anders? 414 00:43:09,120 --> 00:43:12,120 Hun evolutie lijkt erg op de onze. 415 00:43:13,520 --> 00:43:15,520 Goed. - Ja, prima. 416 00:43:15,520 --> 00:43:18,880 En waarom is de ene verdwenen en leeft de andere nog? 417 00:43:18,880 --> 00:43:22,000 Dat is fascinerend. Zij zijn de andere wij. 418 00:43:29,280 --> 00:43:36,040 Vroeger dacht men dat die 'andere wij' niet zo slim waren als onze eigen soort. 419 00:43:41,920 --> 00:43:45,760 Alleen Homo sapiens is in staat tot verbeelding... 420 00:43:46,360 --> 00:43:48,680 ...creativiteit en uitvindingen. 421 00:44:00,800 --> 00:44:03,000 Maar dit vooroordeel werd verpletterd... 422 00:44:03,000 --> 00:44:09,360 ...door de vondsten in een geheime en heel bijzondere Franse grot. 423 00:44:11,040 --> 00:44:14,960 BRUNIQUEL, FRANKRIJK 424 00:44:22,560 --> 00:44:26,840 Eerst gaan we deze zeer smalle ruimte in. 425 00:44:29,600 --> 00:44:33,200 Je moet heel goed nadenken hoe je er naar binnen gaat. 426 00:44:33,200 --> 00:44:35,560 Je duwt je tas voor je uit. 427 00:44:56,400 --> 00:44:58,480 Je betreedt daar een andere wereld. 428 00:45:14,440 --> 00:45:17,800 Het is echt tegennatuurlijk om de grotten in te gaan. 429 00:45:23,440 --> 00:45:26,880 Mensen zijn bang voor dit soort plekken. 430 00:45:35,360 --> 00:45:37,600 En vooral om er heel diep in te gaan. 431 00:45:50,880 --> 00:45:54,120 {\an8}De grot bestaat al heel erg lang. 432 00:45:55,320 --> 00:45:57,280 Waarschijnlijk een miljoen jaar. 433 00:45:58,080 --> 00:46:01,520 Dat voel je ook als je daar binnenkomt. 434 00:46:02,040 --> 00:46:06,240 Het is een omgeving die al een heel lange geschiedenis heeft. 435 00:46:10,400 --> 00:46:14,880 Als je wat verder gaat, zijn er mooie, vredige poelen. 436 00:46:20,120 --> 00:46:22,360 De grot wordt gevormd door water. 437 00:46:23,120 --> 00:46:28,480 Dat druppelt naar binnen en vormt die mooie stalagmieten en stalactieten. 438 00:46:34,080 --> 00:46:36,240 Wat heel interessant is... 439 00:46:37,640 --> 00:46:40,560 ...is dat je er een patroon in kunt zien. 440 00:46:41,800 --> 00:46:43,840 Ze vormen kringen. 441 00:46:55,000 --> 00:46:58,160 Dit zie je niet in een natuurlijke grot. 442 00:47:06,960 --> 00:47:08,520 Het is heel geconstrueerd. 443 00:47:11,800 --> 00:47:15,920 {\an8}We hebben gezien dat er bouwkundige trucs zijn toegepast. 444 00:47:24,080 --> 00:47:28,640 Kleine elementen stutten de grote stalagmieten. 445 00:47:31,960 --> 00:47:35,840 Dit is allemaal ingericht en uitgedacht. 446 00:47:46,480 --> 00:47:52,040 Voor een archeoloog is dit echt uniek. Het is met niets te vergelijken. 447 00:48:01,960 --> 00:48:04,720 In de grootste kringconstructie... 448 00:48:04,720 --> 00:48:09,160 ...zien we een mooie haard, gemaakt van stalagmieten. 449 00:48:12,200 --> 00:48:15,520 Hier is een thermische verandering, maar dat is niet de enige. 450 00:48:15,520 --> 00:48:17,680 Er zijn er nog meer. 451 00:48:17,680 --> 00:48:20,280 Dat is de haard, weten we. - Inderdaad. 452 00:48:20,280 --> 00:48:21,480 Dat is de haard. 453 00:48:24,720 --> 00:48:30,760 We hebben hier dus meerdere plekken waar ooit vuur heeft gebrand. 454 00:48:33,240 --> 00:48:34,240 Nummer 38. 455 00:48:34,240 --> 00:48:37,720 We hebben opnieuw een middelpunt. 456 00:48:37,720 --> 00:48:40,560 Het is een beetje als wanneer je gaat kamperen... 457 00:48:40,560 --> 00:48:46,000 ...en een vuurtje maakt met hout in de vorm van een tipi... 458 00:48:46,000 --> 00:48:47,920 ...in een puntvorm. 459 00:48:47,920 --> 00:48:53,440 Dit is heel bijzonder. We zien sporen van roet en thermische veranderingen. 460 00:48:53,440 --> 00:48:57,000 We zien pikzwart roet. Hier is het rood en paars. 461 00:49:03,480 --> 00:49:07,760 We weten dat voor alle traditionele en prehistorische volkeren... 462 00:49:07,760 --> 00:49:10,200 ...vuur een symbolische waarde heeft. 463 00:49:32,480 --> 00:49:38,360 Op de grond vinden we heel kleine stukjes verbrand hout. 464 00:49:41,040 --> 00:49:44,760 Waarschijnlijk zijn ze met fakkels de grot in gegaan. 465 00:49:50,280 --> 00:49:53,400 Als je diep in de grot loopt en geen vuur hebt... 466 00:49:53,400 --> 00:49:54,920 ...is dat heel gevaarlijk. 467 00:49:56,440 --> 00:49:58,840 Je moet dus goed communiceren. 468 00:50:10,920 --> 00:50:13,840 Je moet het vuur goed beheersen. 469 00:50:18,480 --> 00:50:19,520 En het licht. 470 00:50:26,960 --> 00:50:30,760 Allereerst wilden we deze bouwwerken dateren. 471 00:50:43,280 --> 00:50:46,080 Dit zijn de kernstukken uit de Bruniquel-grot. 472 00:50:46,080 --> 00:50:51,200 Deze kunnen ons vertellen hoe oud die bouwwerken zijn. 473 00:50:54,680 --> 00:50:57,160 Door zes kernstukken te analyseren... 474 00:50:57,160 --> 00:51:02,600 ...konden we vrij nauwkeurig bepalen dat ze 176.500 jaar oud zijn. 475 00:51:03,200 --> 00:51:06,640 Dat was echt ongelooflijk. 476 00:51:12,000 --> 00:51:16,360 175.000 jaar geleden waren er in Europa alleen neanderthalers. 477 00:51:18,080 --> 00:51:22,520 Bruniquel is het oudste bouwwerk ter wereld dat je kunt bekijken. 478 00:51:31,440 --> 00:51:35,080 Je raakt ontroerd als je die bouwwerken ziet... 479 00:51:35,080 --> 00:51:38,040 ...vooral omdat je weet hoe oud ze zijn. 480 00:51:51,160 --> 00:51:56,600 De vraag die telkens weer terugkomt, is: Waar dienen die bouwwerken voor? 481 00:52:20,400 --> 00:52:23,720 De kring lijkt de wereld voor te stellen. 482 00:52:23,720 --> 00:52:28,000 Dus je bevindt je in de wereld of erbuiten, dat soort concepten. 483 00:52:30,640 --> 00:52:35,080 Bij de Native Americans, waar je soortgelijke kringen hebt... 484 00:52:35,080 --> 00:52:38,840 ...staat men er in verbinding met hogere geesten. 485 00:52:49,680 --> 00:52:51,920 Is dit het begin van religie? 486 00:53:01,360 --> 00:53:05,720 Dat is een cruciale vraag, maar hij is moeilijk te beantwoorden. 487 00:53:20,240 --> 00:53:25,440 We zien dus meer en meer dat de neanderthalers... 488 00:53:27,320 --> 00:53:30,200 ...een veel oudere mensheid zijn... 489 00:53:32,600 --> 00:53:38,000 ...die steeds meer dingen gemeen blijkt te hebben met de moderne mens. 490 00:53:52,360 --> 00:53:54,240 En dankzij Bruniquel... 491 00:53:55,640 --> 00:54:02,440 ...is de band met onze oeroude voorouder weer een beetje sterker geworden. 492 00:54:11,880 --> 00:54:15,920 De raadselachtige kringen in Bruniquel zijn een mooi onderdeel... 493 00:54:15,920 --> 00:54:19,920 ...van de voortdurende herwaardering van de neanderthalercultuur. 494 00:54:25,720 --> 00:54:28,120 Die begon in Shanidar... 495 00:54:28,760 --> 00:54:31,480 ...en is nog altijd gaande. 496 00:54:44,800 --> 00:54:51,160 Dit jaar vonden we een paar losse stukjes, mogelijk afkomstig van één enkel skelet. 497 00:54:53,200 --> 00:54:55,240 Wellicht is dit een nieuw individu. 498 00:54:57,240 --> 00:54:59,840 Er is een stukje linkerschouderblad. 499 00:55:00,840 --> 00:55:03,720 Er is ook een vrij complete rechterhand. 500 00:55:07,720 --> 00:55:10,280 We hebben vier vingers gevonden... 501 00:55:10,280 --> 00:55:15,000 ...min of meer waar ze horen te zitten, wat we dan gearticuleerd noemen. 502 00:55:15,600 --> 00:55:19,040 De nieuwe resten liggen te midden van een groep lichamen... 503 00:55:19,040 --> 00:55:23,880 ...waartoe ook Shanidar 4 en Shanidar Z behoren. 504 00:55:26,400 --> 00:55:27,720 Dat is heel interessant. 505 00:55:27,720 --> 00:55:31,720 Het bewijst namelijk dat neanderthalers... 506 00:55:31,720 --> 00:55:35,400 ...de doden naar één bepaalde plek brachten. 507 00:55:39,160 --> 00:55:43,640 Gingen ze misschien meerdere keren terug naar diezelfde plek... 508 00:55:43,640 --> 00:55:47,400 ...met intervallen van tientallen of zelfs duizenden jaren? 509 00:55:48,800 --> 00:55:50,360 Je vraagt je dus af: 510 00:55:50,360 --> 00:55:56,400 Is dit gewoon toeval? Of deden ze dit soms bewust? 511 00:55:57,640 --> 00:56:01,240 En zo ja, waarom? En waarom komen ze terug? 512 00:56:10,000 --> 00:56:15,800 Toen Shanidar Z werd begraven, lag er een steen achter de schedel. 513 00:56:18,400 --> 00:56:22,280 En dat is interessant, want die lijkt daar niet te horen. 514 00:56:24,760 --> 00:56:27,960 Een van de theorieën die we daarover hebben... 515 00:56:27,960 --> 00:56:30,920 ...is dat hij daar mogelijk bewust is neergelegd. 516 00:56:37,880 --> 00:56:39,800 Wat ook interessant is... 517 00:56:39,800 --> 00:56:43,200 ...is het grote verticale blok aan de andere kant van het lichaam. 518 00:56:52,680 --> 00:56:56,080 En grote verticale blokken die uit de grond steken... 519 00:56:56,080 --> 00:56:59,640 ...zouden als een soort markering kunnen hebben gediend. 520 00:57:04,400 --> 00:57:07,480 Het lijkt er dus echt op dat hier mensen begraven zijn. 521 00:57:07,480 --> 00:57:09,920 Daarom gingen ze steeds terug. 522 00:57:11,000 --> 00:57:14,320 Het was steeds dezelfde plek, met die opvallende steen... 523 00:57:14,320 --> 00:57:16,480 ...in die zeer bijzondere grot. 524 00:57:24,760 --> 00:57:29,200 Het lijkt er steeds meer op dat Ralph Solecki gelijk had... 525 00:57:29,200 --> 00:57:32,640 ...en dat de Shanidar-grot speciaal was voor neanderthalers. 526 00:57:38,880 --> 00:57:42,200 Ze brachten er lichamen heen. 527 00:57:42,200 --> 00:57:46,520 In hun wereld kwamen ze hier regelmatig naartoe en woonden ze hier. 528 00:57:50,400 --> 00:57:55,560 De resten zijn mogelijk het bewijs van een neanderthalerbegraafplaats. 529 00:57:56,440 --> 00:57:59,560 Een ontdekking met ingrijpende gevolgen. 530 00:58:02,080 --> 00:58:05,000 Hoe mensen met hun doden omgaan... 531 00:58:05,000 --> 00:58:11,120 ...kan ons belangrijke inzichten geven over denkwijzen, verbeelding en emoties. 532 00:58:13,760 --> 00:58:17,880 Misschien zegt het ook iets over onze ideeën over de dood... 533 00:58:18,840 --> 00:58:22,920 ...en ons eventuele geloof in een hiernamaals, bijvoorbeeld. 534 00:58:26,200 --> 00:58:29,520 Dit is onderdeel van het groeiende besef... 535 00:58:29,520 --> 00:58:32,680 ...over de complexiteit van de neanderthalercultuur. 536 00:58:34,080 --> 00:58:35,240 Maar ze zijn nu weg. 537 00:58:40,840 --> 00:58:45,440 De graven zijn de meest recente sporen van neanderthalergedrag... 538 00:58:45,440 --> 00:58:48,760 ...die in deze bijzondere grot bewaard zijn gebleven. 539 00:58:54,400 --> 00:58:59,080 Maar het grootste mysterie blijft onopgelost. 540 00:59:04,400 --> 00:59:10,920 Waarom is een versie van de mensheid die 300.000 jaar gedijde, verdwenen... 541 00:59:12,320 --> 00:59:14,120 ...veertigduizend jaar geleden? 542 00:59:20,760 --> 00:59:26,720 Misschien zijn de antwoorden te vinden aan de kust van de Middellandse Zee... 543 00:59:26,720 --> 00:59:30,520 ...bij een van de laatste bolwerken van de neanderthalers. 544 00:59:38,240 --> 00:59:40,760 We zitten op de rand van een klif... 545 00:59:42,720 --> 00:59:45,400 {\an8}...vlak bij wat een vriend Neanderthalerstad noemde. 546 00:59:47,640 --> 00:59:50,920 Het is namelijk een hele rij grotten aan het water... 547 00:59:50,920 --> 00:59:52,920 ...aan de oostkant van de Rots van Gibraltar. 548 00:59:58,040 --> 01:00:01,200 Het grottencomplex van Gorham is een reeks grotten. 549 01:00:01,840 --> 01:00:04,600 En elk daarvan bevat duidelijk bewijs... 550 01:00:04,600 --> 01:00:08,600 ...dat er lange tijd neanderthalers aanwezig zijn geweest. 551 01:00:18,600 --> 01:00:23,160 We hebben bewijs van minstens 125.000 jaar oud. 552 01:00:28,760 --> 01:00:30,840 Het team vond bewijs waaruit bleek... 553 01:00:30,840 --> 01:00:36,680 ...dat neanderthalers de grotten 40.000 jaar geleden nog gebruikten. 554 01:00:43,200 --> 01:00:46,200 Tijdens de laatste 100.000 jaar van hun bestaan... 555 01:00:46,200 --> 01:00:49,720 ...was de wereld van de neanderthalers constant aan het veranderen. 556 01:01:07,040 --> 01:01:09,240 Er waren zware klimaatveranderingen. 557 01:01:09,240 --> 01:01:15,120 Er waren eerder ijstijden geweest, maar qua impact was de laatste de ergste. 558 01:01:15,120 --> 01:01:17,760 De Scandinavische ijskap bewoog zich naar het zuiden. 559 01:01:18,880 --> 01:01:22,120 Frankrijk en Centraal-Europa waren overwegend toendra. 560 01:01:23,280 --> 01:01:25,240 Het was echt een harde wereld. 561 01:01:28,520 --> 01:01:30,840 Hier in het zuiden was geen toendra. 562 01:01:31,680 --> 01:01:33,880 Toch waren er duidelijke veranderingen. 563 01:01:34,400 --> 01:01:40,160 Als het erg koud wordt, gaat veel water als ijs in ijskappen en gletsjers zitten. 564 01:01:40,160 --> 01:01:41,440 Dan daalt de zeespiegel. 565 01:01:45,280 --> 01:01:50,160 Toen de zeespiegel lager was dan nu, zal daar een grote vlakte hebben gelegen. 566 01:01:50,160 --> 01:01:55,080 Daar leefden allerlei herbivoren, er leefden vogels... 567 01:01:55,080 --> 01:01:58,240 ...en er waren ondiepe zoetwatermeren. 568 01:02:01,480 --> 01:02:05,280 Ze wisten precies welke soorten ze konden eten... 569 01:02:05,280 --> 01:02:09,240 ...waar ze te vinden waren en hoe ze ze het beste konden gebruiken. 570 01:02:11,520 --> 01:02:16,720 Dit is maar een heel kleine selectie van alle botten en resten uit de grotten. 571 01:02:16,720 --> 01:02:21,840 We hebben de afgelopen 30 jaar tienduizenden voorwerpen gevonden. 572 01:02:24,160 --> 01:02:26,720 Ze eten dieren die je niet verwacht... 573 01:02:26,720 --> 01:02:29,320 ...en die je niet associeert met neanderthalers. 574 01:02:31,880 --> 01:02:35,880 We hebben bewijs dat ze naar de rotsachtige kust gingen... 575 01:02:35,880 --> 01:02:37,280 ...om napslakken te rapen. 576 01:02:37,280 --> 01:02:44,120 Ik heb hier een napslak waar nog een stukje vuurstenen werktuig aan zit. 577 01:02:44,120 --> 01:02:46,920 Dit heeft de neanderthaler laten zitten. 578 01:02:49,440 --> 01:02:54,040 En hier hebben we een bot van een gewone dolfijn. 579 01:02:55,200 --> 01:02:57,000 Er zitten snijsporen op. 580 01:02:58,760 --> 01:03:03,280 Misschien lag hij al dood op het strand en hebben ze hem ontvleesd. 581 01:03:03,920 --> 01:03:05,840 Dat vlees konden ze eten. 582 01:03:10,720 --> 01:03:16,200 De neanderthalers gedijden sowieso langer in Europa dan wij tot dusver doen. 583 01:03:23,920 --> 01:03:26,760 Ik maak daaruit op dat ze intelligent waren... 584 01:03:26,760 --> 01:03:29,080 ...en dat ze hun omgeving begrepen. 585 01:03:34,240 --> 01:03:36,920 In die zin waren ze enorm succesvol. 586 01:03:42,840 --> 01:03:46,720 De neanderthalers waren mensen. Ze waren veerkrachtig. 587 01:03:46,720 --> 01:03:48,520 Ze leken erg op ons. 588 01:03:49,160 --> 01:03:51,720 Maar op een dag kwam aan alles een einde. 589 01:03:55,120 --> 01:03:58,040 Dat versterkt het mysterie van hun verdwijning. 590 01:03:58,880 --> 01:04:04,360 Als de neanderthalers in Gibraltar zo lang zo veerkrachtig waren... 591 01:04:05,200 --> 01:04:06,800 ...wat ging er dan mis? 592 01:04:07,680 --> 01:04:11,960 Mensen associëren de ijstijd logischerwijs met toenemende kou... 593 01:04:11,960 --> 01:04:13,880 ...maar het werd ook droger. 594 01:04:15,520 --> 01:04:19,600 Ik vermoed dat de verandering die de neanderthalers in Gibraltar trof... 595 01:04:19,600 --> 01:04:24,720 ...te maken had met het verdwijnen van bomen uit hun leefwereld. 596 01:04:30,040 --> 01:04:32,200 Waarom zijn bomen zo belangrijk? 597 01:04:32,200 --> 01:04:36,280 Omdat je ze kunt gebruiken om vanuit een hinderlaag te jagen. 598 01:04:41,320 --> 01:04:45,040 Hun lichaamsbouw had zich in de loop der tijd ontwikkeld... 599 01:04:45,040 --> 01:04:48,360 ...en was vergelijkbaar met die van een worstelaar. 600 01:04:48,360 --> 01:04:54,320 Ze waren in staat om dieren te bespringen en deze met stootsperen te doden. 601 01:04:58,760 --> 01:05:02,040 Opeens wordt die wereld een open landschap. 602 01:05:02,040 --> 01:05:05,600 De dieren zien je aankomen. Je komt niet bij ze in de buurt. 603 01:05:10,160 --> 01:05:15,280 Die verandering ging veel sneller dan hun biologie zich erop kon aanpassen. 604 01:05:29,680 --> 01:05:31,320 Dat werd hen fataal. 605 01:05:42,320 --> 01:05:45,760 Wij beschouwen onszelf als het toppunt van de evolutie. 606 01:05:45,760 --> 01:05:50,040 Zo profileren we ons altijd, zelfs als het gaat om de neanderthalers. 607 01:05:50,040 --> 01:05:53,520 'Wij zijn hier en zij niet, want wij zijn beter dan zij.' 608 01:05:54,280 --> 01:06:00,840 Je kunt in hoge mate aangepast zijn en goed gedijen op een planeet... 609 01:06:00,840 --> 01:06:03,520 ...zoals je dat over ons zou kunnen zeggen. 610 01:06:04,280 --> 01:06:08,200 Maar uit dit verhaal blijkt dat er andere manieren zijn om mens te zijn... 611 01:06:08,200 --> 01:06:10,960 ...en dat die soms mislukken. 612 01:06:15,840 --> 01:06:19,760 We denken dat we het heel goed doen op deze planeet, maar pas maar op. 613 01:06:26,760 --> 01:06:32,360 Ongeveer 40.000 jaar geleden nam het aantal neanderthalers razendsnel af. 614 01:06:33,280 --> 01:06:38,560 Niet alleen in Gibraltar, maar in hun hele leefwereld. 615 01:06:42,520 --> 01:06:45,800 Klimaatverandering speelde een rol bij deze terugloop. 616 01:06:48,560 --> 01:06:54,520 Maar er was ook toenemende concurrentie van een andere soort. 617 01:06:59,480 --> 01:07:05,360 Zelfs nu nog hebben wij allemaal een beetje neanderthaler-dna in ons. 618 01:07:09,320 --> 01:07:12,760 Erfgoed van onze lang verloren voorouders. 619 01:07:16,840 --> 01:07:21,280 Al minstens 100.000 jaar waren hordes Homo sapiens... 620 01:07:21,280 --> 01:07:25,760 ...vanuit Afrika naar Europa en Azië gegaan. 621 01:07:29,360 --> 01:07:32,880 Onderweg kwamen ze neanderthalers tegen. 622 01:08:03,280 --> 01:08:06,640 Sommige van deze ontmoetingen waren mogelijk gewelddadig. 623 01:08:44,680 --> 01:08:49,680 Maar sommige waren vermoedelijk vreedzaam. 624 01:08:54,080 --> 01:08:59,160 De ene groep herkent de menselijkheid van de andere. 625 01:09:08,840 --> 01:09:10,960 De route van deze grootse tochten... 626 01:09:10,960 --> 01:09:14,520 ...zou Homo sapiens door het Midden-Oosten hebben geleid. 627 01:09:17,480 --> 01:09:23,880 Vlak langs de eeuwenoude begraafplaats van de Shanidar-neanderthalers. 628 01:09:38,520 --> 01:09:42,920 In veel Homo sapiens zijn neanderthalergenen aanwezig. 629 01:09:46,240 --> 01:09:51,160 Ik geloof echt dat we neven zijn. 630 01:09:51,160 --> 01:09:53,920 We zijn bloedverwanten. 631 01:09:53,920 --> 01:09:56,080 We hebben dezelfde voorouders. 632 01:10:04,800 --> 01:10:07,840 Wat mij onder meer zo fascineert aan archeologie... 633 01:10:07,840 --> 01:10:10,600 ...is die variatie aan manieren om mens te zijn. 634 01:10:12,600 --> 01:10:16,200 Door skeletten van mensen te bekijken... 635 01:10:16,200 --> 01:10:20,000 ...leer je meer over hun leven en hun ervaringen in de wereld. 636 01:10:23,000 --> 01:10:26,160 Bij het opgraven van Shanidar Z zagen we kenmerken... 637 01:10:26,160 --> 01:10:28,800 ...die wezen op een volwassen persoon. 638 01:10:28,800 --> 01:10:32,160 Maar we wisten niet hoe oud hij of zij was geworden. 639 01:10:32,160 --> 01:10:34,480 We wisten niet wat het geslacht was. 640 01:10:34,480 --> 01:10:37,600 En we wisten weinig over zijn of haar leven. 641 01:10:40,680 --> 01:10:44,720 Dat zijn zoal de vragen waar we ons nu op richten. 642 01:10:46,400 --> 01:10:51,200 We hebben hier het linkerspaakbeen, een van de onderarmbotten. 643 01:10:52,480 --> 01:10:56,040 We kunnen al zien dat dit een relatief klein individu was. 644 01:10:56,640 --> 01:11:02,400 Hij of zij had een lengte van 1,50 meter tot 1,60 meter. 645 01:11:03,360 --> 01:11:05,920 Ongeveer anderhalve meter, dus. 646 01:11:08,400 --> 01:11:12,640 Hier hebben we een deel van de onderkaak, met enkele tanden. 647 01:11:12,640 --> 01:11:15,960 Een belangrijk gegeven is dat veel van deze tanden... 648 01:11:15,960 --> 01:11:19,760 ...vooral deze voortanden, extreem afgesleten zijn. 649 01:11:20,840 --> 01:11:22,280 Dat is het glazuur. 650 01:11:22,280 --> 01:11:25,760 Dat is bij al deze tanden volledig weggesleten. 651 01:11:27,040 --> 01:11:30,640 We weten dat een neanderthaler met zulke versleten tanden... 652 01:11:30,640 --> 01:11:32,640 ...redelijk oud moet zijn geweest. 653 01:11:33,400 --> 01:11:36,480 Waarschijnlijk ergens tussen de 40 en 50 jaar. 654 01:11:42,280 --> 01:11:46,280 Er zijn manieren om het geslacht af te leiden uit het skelet. 655 01:11:47,720 --> 01:11:50,880 We gebruikten een techniek genaamd proteomica. 656 01:11:50,880 --> 01:11:55,040 Daarbij analyseer je de eiwitten in het glazuur van de tand. 657 01:11:55,040 --> 01:12:01,320 Tijdens de vorming van dat glazuur wordt namelijk een eiwit geproduceerd. 658 01:12:01,320 --> 01:12:06,560 De versie die wordt gecodeerd door het X-chromosoom is anders... 659 01:12:06,560 --> 01:12:08,720 ...dan degene die het Y-chromosoom codeert. 660 01:12:11,200 --> 01:12:15,360 Dat wijst er voor ons sterk op dat dit een vrouwelijk individu is. 661 01:12:21,640 --> 01:12:25,760 We stellen ons neanderthalers vaak als mannen voor... 662 01:12:25,760 --> 01:12:30,560 ...en richten ons vaak op aspecten van mannelijk gedrag. 663 01:12:32,800 --> 01:12:38,440 We kunnen nu een completer beeld vormen van de neanderthalersamenleving. 664 01:12:45,120 --> 01:12:50,840 Ik denk dat een reconstructie van hoe deze neanderthalervrouw... 665 01:12:50,840 --> 01:12:55,280 ...er bij leven mogelijk heeft uitgezien, ongelooflijk interessant zal zijn. 666 01:12:57,040 --> 01:13:00,520 Goed, dr. Pomeroy... - Laten we gaan kijken. 667 01:13:01,920 --> 01:13:03,680 Er is er al eentje klaar. 668 01:13:13,440 --> 01:13:14,760 Ik begin hier wel. 669 01:13:26,600 --> 01:13:28,120 En? - En? 670 01:13:28,800 --> 01:13:31,880 Geweldig. Ik draai haar even om voor de anderen. 671 01:13:36,440 --> 01:13:37,600 Ze kijkt me aan. 672 01:13:37,600 --> 01:13:41,080 Inderdaad. Jij hebt de meeste tijd met haar doorgebracht, dus... 673 01:13:42,120 --> 01:13:44,720 En die neus, weet je nog? 674 01:13:45,560 --> 01:13:47,080 Dit is waanzinnig. 675 01:13:47,080 --> 01:13:52,360 Opvallend hoe ze die emoties in haar expressie hebben gevangen. 676 01:13:52,360 --> 01:13:56,360 Dat is het mooie van zulke reconstructies. 677 01:13:56,360 --> 01:14:02,200 Je hoort weleens de kritiek dat we nooit kunnen weten hoe mensen eruitzagen... 678 01:14:02,200 --> 01:14:05,960 ...en dat we allerlei aannames moeten doen, wat absoluut waar is. 679 01:14:05,960 --> 01:14:12,240 Maar dit geeft je wel een idee van haar als persoon. 680 01:14:17,840 --> 01:14:21,560 Ze raakt de kern van wat het betekent om mens te zijn... 681 01:14:21,560 --> 01:14:24,760 ...en wat het mogelijk betekende om neanderthaler te zijn. 682 01:14:24,760 --> 01:14:27,080 Ergens krijg je toch iets mee... 683 01:14:27,840 --> 01:14:31,120 ...van de diepe levensgeschiedenis van deze persoon. 684 01:14:39,280 --> 01:14:44,120 {\an8}Het waren de oudere mensen die de kennis en ervaring hadden. 685 01:14:44,960 --> 01:14:48,440 {\an8}Zij wisten waar de goede plekken waren. 686 01:14:51,880 --> 01:14:55,080 Dat geheugen, dat in haar hoofd zat... 687 01:14:55,080 --> 01:15:01,280 ...en dat ze mogelijk heeft gedeeld door middel van liederen en verhalen... 688 01:15:01,280 --> 01:15:06,680 ...met kinderen en kleinkinderen, was van cruciaal belang voor de groep. 689 01:15:08,280 --> 01:15:14,280 Dat was in veel opzichten een wezenlijker begin van de beschaving... 690 01:15:14,280 --> 01:15:18,320 ...dan de eerste keer dat iemand een gebouw bouwde of iets dergelijks. 691 01:15:23,440 --> 01:15:27,520 Ze bekleedde waarschijnlijk de rol van bewaarder van kennis... 692 01:15:27,520 --> 01:15:31,680 ...en zag erop toe die kennis door te geven aan de volgende generatie. 693 01:15:31,680 --> 01:15:35,600 En nu, 75.000 jaar later... 694 01:15:36,880 --> 01:15:39,680 ...leren we nog steeds van haar. 695 01:15:55,320 --> 01:15:59,560 De Shanidar-grot heeft ons veel geleerd over de neanderthalers. 696 01:16:00,240 --> 01:16:02,040 En we leren nog altijd meer. 697 01:16:07,160 --> 01:16:11,800 Maar het laat ons ook nadenken over wat het betekent om mens te zijn. 698 01:16:15,960 --> 01:16:19,320 Denk aan compassie hebben voor elkaar. 699 01:16:22,400 --> 01:16:24,400 Onze omgang met de dood. 700 01:16:27,280 --> 01:16:30,400 En het onvermijdelijke dat ons allemaal zal overkomen. 701 01:16:38,720 --> 01:16:41,280 We hebben nu een momentopname. 702 01:16:41,280 --> 01:16:46,120 Dat is fantastisch en waardevol, maar het is zeker niet het totale plaatje. 703 01:16:46,120 --> 01:16:49,400 Er valt nog veel meer te ontdekken... 704 01:16:52,240 --> 01:16:56,960 ...over wat we verstaan onder mens-zijn en menselijkheid. 705 01:18:56,040 --> 01:18:59,680 {\an8}Ondertiteld door: Mark Hoogeboom